فراز و فرودهای دترمینیسم تكنولوژیكی و رسانه ای

در میان اندیشمندانی كه به بررسی تاریخ تكنولوژی ها یا رسانه های ارتباطی می پردازند بحث و مناقشه اصلی بر سر این موضوع است كه تا چه مدت تكنولوژی می تواند شرط تغییر اجتماعی باشد

در میان اندیشمندانی كه به بررسی تاریخ تكنولوژی‌ها یا رسانه‌های ارتباطی می‌پردازند بحث و مناقشه اصلی بر سر این موضوع است كه تا چه مدت تكنولوژی می‌تواند شرط تغییر اجتماعی باشد. هر مفسری بر عوامل مختلف در تغییر تكنولوژیك تاكید می‌كند. البته هیچ‌گونه توضیح واضح و روشنی در این باره كافی نیست و مدرك و نشانه قطعی و دقیق در این باره مشكل است اگر چه غیرممكن نیست.

در این حوزه باید از مساله شمولیت دادن یا تعمیم دادن به طور بسیار گسترده آگاه باشیم. به‌ویژه اینكه این امر به ما كمك می‌كند كه از ماهیت و خطرات یك وضعیت بسیار مجاب كننده كه دترمینیسم تكنولوژیك نامیده می‌شود، آگاه شویم. این نظریه هنوز هم پرطرفدارترین و تاثیرگذارترین نظریه در رابطه بین تكنولوژی و جامعه است اما همیشه موضوعی برای بازبینی انتقادی توسط اندیشمندان در دوره‌های اخیر بوده است. دانشجویان و دانش‌پژوهان باید آگاه باشند كه اصطلاح «دترمینیستیك» از نظر بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی منفی است و به‌ویژه جامعه‌شناسان مدرن اغلب از این واژه سوءاستفاده می‌كنند و آن را بد به كار می‌برند. دترمینیسم تكنولوژیك به دنبال توضیح پدیده‌های تاریخی و اجتماعی بر حسب اصل یا یك عامل تعیین كننده است. این نظریه تقدم تاریخی یا علّی است. اصطلاح «دترمینیسم تكنولوژیك» ظاهرا توسط جامعه‌شناس و اقتصاددان آمریكایی، تورستین وبلن ابداع شده بود.

● دترمینیسم تئوری‌های ناشی از تكنولوژی

دیدگاه دترمینیست تكنولوژیكی یك تئوری ناشی از تكنولوژی مربوط به تغییر اجتماعی است: تكنولوژی از این رویكرد به عنوان «نخستین محرك» در تاریخ نگریسته می‌شود. در اقتصاد، این وضعیت به عنوان یك نظریه «فشار تكنولوژی» شناخته می‌شود تا نظریه «كشش تقاضا». بر اساس رویكرد دترمینیست‌های تكنولوژیكی، پیشرفت‌های فنی ویژه، رسانه‌ها یا تكنولوژی‌های ارتباطی یا به‌طور گسترده‌تر، تكنولوژی به عنوان شرط اساسی الگوی سازمان اجتماعی نگریسته می‌شود. دترمینیست‌های تكنولوژیكی، تكنولوژی را به طور عام و تكنولوژی‌های ارتباطی را به طور خاص به عنوان پایه و اساس جامعه در گذشته، حال و حتی آینده، تفسیر می‌كنند. آنها می‌گویند كه تكنولوژی‌هایی مانند نوشتن یا چاپ یا تلویزیون و یا كامپیوتر بودند كه جامعه را تغییر دادند. در شكل نهایی خود، شكل كلی جامعه به عنوان شكلی نگریسته می‌شود كه توسط تكنولوژی صورت گرفته است: تكنولوژی‌های جدید جامعه را در تمامی سطوح خود مانند نهادها، تعامل اجتماعی و افراد تغییر می‌دهند. بسیاری از پدیده‌های اجتماعی و فرهنگی توسط تكنولوژی صورت داده شده‌اند: عوامل انسانی و ترتیبات اجتماعی به عنوان عوامل ثانویه نگریسته می‌شوند.

● دترمینیسم تكنولوژیكی و تقلیل‌گرایی

دترمینیسم تكنولوژیكی بر علیت - روابط علت و معلولی – و بر تشریح علمی و تقلیل‌گرایی تمركز دارد كه هدف آن كاهش یك مجموعه كلی برای تاثیرگذاری بخشی به بخش‌های دیگر است.

تقلیل‌گرایی در تضاد با «كل‌نگری» است كه به‌طور گسترده مربوط به پدیده‌های كلی و تعاملات پیچیده درون است تا بررسی بخش‌های مجزا. در برداشت‌های كل‌گرایانه هیچ‌گونه دلایل مستقل و منفرد وجود ندارد. نظریه‌سازی همیشه نیازمند ساده‌سازی است و تقلیل‌گرایی در علوم طبیعی مفید واقع شده است، اما تقلیل‌گرایی به عنوان روش بررسی پدیده‌های اجتماعی به طرز گسترده‌ای نقد شده است. دترمینیست‌های تكنولوژیكی به نظر در حال تلاش برای بیان هر چیزی بر اساس تكنولوژی هستند: چاره‌جویی كه ممكن است ما آن را «تكنوسنتریزم» یا مركزگرایی فنی بنامیم. از نظر این نویسندگان ما نخستین هستیم و بعد از ما ابزارسازان و كاربران ابزار هستند.

فرانكلین بنیامین آمریكایی ظاهرا نخستین كسی بود كه این جمله را به كار برد كه «انسان یك حیوان استفاده‌كننده از ابزار است»، توماس كارلایل در سال ۱۸۴۱ اضافه كرد كه «بدون ابزار او هیچ چیز نیست و با ابزار او همه چیز است». پیتر مداوار، بیولوژیست بریتانیایی معتقد است كه تكامل تدریجی تكنولوژیكی بیشتر به موفقیت بیولوژیكی ما كمك كرده است تا تكامل تدریجی بیولوژیكی ما. به عبارت دیگر، او قویا بر این باور است كه در تكنولوژی‌های پیشرفته، ما خودمان را شكل می‌دهیم.

● دترمینیسم تكنولوژیكی و مدل‌های مكانیكی

تقلیل‌گرایی، مانند دترمینیسم تكنولوژیكی در كل، یك روش مكانیكی توضیح و تحلیل همراه با پوزیتیویزم یا اثبات‌گرایی است: یك موضع فلسفی كه به شدت بر پایه روش علمی است. ماشین‌ها شدیدا بر اساس علت و معلول عمل كنند. در چارچوب مكانیسم‌های آنها، علت‌ها مشخص هستند و پیامدها قابل پیش‌بینی هستند. مشخصه ماشین‌ها ترتیبات خشك و سخت آنهاست. مدل‌های مكانیكی هنگام به‌كارگیری برای پدیده‌های اجتماعی دارای نقص‌های آشكاری هستند. استفاده از تكنولوژی‌های پیچیده ممكن است كاربردهایی داشته باشد كه همیشه و به طور كامل قابل پیش‌بینی نیست و حوزه پیچیده واقعیت اجتماعی قابل تجزیه به عوامل جزئی آن نیست. ماشین‌ها همچنین تحت كنترل كامل ما هستند. با وجود این، ما ممكن است نیاز داشته باشیم كه بررسی كنیم كه تا چه حد كاربر ممكن است تبدیل به بخشی از یك ماشین پیچیده در هنگام استفاده از آن شود. دترمینیسم تكنولوژیكی همراه با مادیت است. یعنی پنداشتن یك مورد انتزاعی به عنوان یك مشی مادی. جسمیت دادن به تكنولوژی شامل پنداشتن آن به عنوان یك شیء مادی با یك ویژگی همان است. تكنولوژی اغلب به عنوان یك كل در نظر گرفته می‌شود كه بیشتر از مجموعه اجزای آن است. با وجود این به گفته سیمور ملمن «در كل هیچ ماشینی وجود ندارد». مشابهت‌ها، «ارتباطات جمعی» انواع متعدد رسانه را دربرمی‌گیرد. حتی مقوله‌هایی مانند نوشتن، چاپ، تلویزیون یا كامپیوتر دارای تنوع قابل ملاحظه‌ای هستند. بعضی از تكنولوژی‌ها ممكن است نسبت به بقیه كمتر تعیین‌كننده باشند. درجه انعطاف یا باز بودن ابزار متفاوت است. البته تكنولوژی در زمینه‌های اجتماعی مختلف نمودهای متفاوت دارد. یك تكنولوژی ممكن است در خدمت اهداف كاملا متفاوتی قرار گیرد.مناظره بر سر تكنولوژی و جامعه عموما شامل تاكید بر عوامل تكنولوژیكی یا اجتماعی - فرهنگی است. در داخل این چارچوب مادی عوامل اقتصادی سعی در وارد شدن به این حوزه دارند حالا چه با عوامل تكنولوژیكی باشد چه با عوامل اجتماعی - فرهنگی.