هوگو چاوز , نفت و ونزوئلا

کسری بودجه حتی با وجود درآمدهای سرشار نفتی

ونزوئلا در بین آسیب‌‌‌‌پذیرترین کشورها در برابر رکود اقتصادی جهانی جاری است. علت روشن است، صادرات و درآمدهای بودجه ونزوئلا، وابستگی شدیدی به نفت داشته و قیمت‌‌‌‌های نفت از اواسط ۲۰۰۸ به سرعت از اوج خود سقوط کرد. به علاوه، صادرات غیرنفتی ونزوئلا رقم قابل توجهی نبوده و قابلیت جبران افول بخش نفت را فقط در بلندمدت خواهد داشت.

تولید نفت ونزوئلا از وقتی که هوگو چاوز در ۱۹۹۹ به قدرت رسید کاهش یافته است؛ این باعث شد وابستگی اقتصاد به قیمت‌‌‌‌های نفت بیشتر شود. رهبر ونزوئلا با پیروزی در همه‌‌‌‌پرسی ۱۵ فوریه ۲۰۰۹ برای برداشتن سقف دوره ریاست جمهوری ظاهرا بر اوضاع مسلط است؛ اما روندهای طولانی مدت‌‌‌‌تر، مشکلات جدی برای مدل «سوسیالیسم قرن بیست و یک» وی نشان می‌‌‌‌دهد. در شرایطی که منطق افول اقتصادی به کار افتاده است گزینه‌‌‌‌های وی در اجتناب از پایانی یاس‌‌‌‌آور و توام با سرخوردگی چه هستند؟

● دوره سختی‌‌‌‌ها

دو روش برای پاسخ به این پرسش وجود دارد، یکی اینکه آیا می‌‌‌‌توان از وقوع رکود اقتصادی شدید در ونزوئلا جلوگیری کرد یا دست کم آن را تخفیف داد و دیگر اینکه آیا چاوز و دولتش می‌‌‌‌توانند از دوران بد اقتصادی جان سالم بدر ببرند. پاسخ‌‌‌‌ها «شاید نه» و «احتمالا بله» هستند. پیش‌‌‌‌بینی‌‌‌‌ آینده سیاسی چاوز دل‌‌‌‌گرم کننده نیست، اما به بدی شرایط اقتصادی هم نیست.

چاوز به واکنش آهسته و کند در برابر سقوط قیمت‌‌‌‌های نفت متهم شده است، که در عوض ترجیح داد توجهش را بر کسب آرای عمومی که اکنون انتخاب مجددش در سال ۲۰۱۲ را امکان پذیر ساخته است متمرکز کند. این انتقاد کاملا منصفانه نیست، چاوز تلاش زیادی در ترغیب سازمان کشورهای اوپک برای مهار تولید نفت کرد. این راهبرد، جهان‌‌‌‌بینی کلی و شخصیت خبرساز بین‌‌‌‌المللی چاوز را به طور واقعی منعکس می‌‌‌‌سازد؛ او کمک جدی به سایر اعضای اوپک طرفدار قیمت‌‌‌‌های بالای نفت کرد و توجیه اولیه نیز داشت.

درست است که افزایش قیمت نفت به بیش از ۱۴۰ دلار در هر بشکه در اواسط ۲۰۰۸، بیش از آنکه به اوپک مربوط باشد نتیجه نظام مالی بین‌‌‌‌‌‌‌‌المللی عجیب و غریب بود، اما از زمانی‌‌‌‌که قیمت‌‌‌‌ها شروع به کاهش کرد، اعضای اوپک با وعده کاهش ناگهانی مجموع تولید خود به بیش از ۴‌‌میلیون بشکه در روز واکنش نشان دادند. شواهدی موجود است که به این وعده‌‌‌‌ها عمل شده است.

کاهش بیشتر تولید اوپک کاملا محتمل است. اگر رکود جهانی بدتر از آنی باشد که برخی بدبین‌‌‌‌ها (یا شاید واقع‌‌‌‌بین‌‌‌‌ها) می‌‌‌‌ترسند، بعید است که کاهش تولید بتواند قیمت نفت را نجات دهد، اما مشروط به اینکه ۴‌‌میلیون بشکه در روز یا بیشتر واقعا از بازار طی یک دوره طولانی خارج گردد پس ممکن است انتظار رود که قیمت‌‌‌‌های نفت مجددا در مرحله نسبتا اولیه رونق جهانی افزایش یابد. در این اثنا ونزوئلا تقریبا مطمئن است که ذخایر ارزی کافی برای گذراندن یک سال یا بیشتر قیمت‌‌‌‌های پایین نفت را دارد تا اینجا که اوضاع خوب بوده است.

اما مشکل دیگری پیش رو است و آن کاهش مداوم تولید نفت ونزوئلا است که پایبندی ونزوئلا به سهمیه تولید اوپک را هر چه بیشتر دشوار می‌‌‌‌کند. درباره مقدار دقیق تولید نفت جاری ونزوئلا اختلاف نظر وجود دارد، گرچه توافق عمومی کارشناسان ظرفیت تولید را ۴/۲ تا ۵/۲‌‌میلیون بشکه در روز مشخص می‌‌‌‌سازد. این نشان‌دهنده کاهش قابل ملاحظه تولید از سال ۱۹۹۸ است که عمدتا در نتیجه سرمایه‌‌‌‌گذاری‌‌‌‌ ناکافی و اعتصاب‌‌‌‌ها در صنعت نفت است. حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار بشکه از این ۵/۲‌‌میلیون بشکه تولید روزانه در بازار داخلی فروخته می‌‌‌‌شود (جایی که قیمت‌‌‌‌ها پایین‌‌‌‌تر از هزینه‌‌‌‌های تولید هستند) و مقداری به کشورهای همسایه قاچاق می‌‌‌‌شود که قیمت فرآورده‌‌‌‌های نفتی بالاتر است. از تولید باقیمانده، مقدار نامشخصی با قیمت‌‌‌‌های تخفیفی به کوبا (نفت به جای پزشک)، آمریکای مرکزی، کارائیب و دیگر نقاط فروخته می‌‌‌‌شود. به نظر محتمل است که بخشی از این نفت ارزان یا حداقل شرایط دست و دلبازانه آن در دوران رکود اقتصادی کاهش یافته باشد. با این حال تصور جدایی چاوز از کوبا سخت است. بنابراین بخش‌‌‌‌هایی از نفت ونزوئلا همچنان با قیمت ارزان به کشورهای خارجی دوست چاوز فروخته می‌‌‌‌شود، که محدودیت اضافی بر کل درآمد نفت ونزوئلا است.

● واکنش به وخامت اوضاع اقتصادی

فرار از منطق تقریبا بی‌‌‌‌رحم اقتصادی، دشوار است. اگر ونزوئلا تولید نفت خود را برای بالا نگهداشتن قیمت کاهش دهد، مازاد صادراتش خورده خواهد شد: اما اگر تولیدش را افزایش دهد، با خطر پایین آمدن قیمت‌‌‌‌های جهانی مواجه می‌‌‌‌شود. حقیقتا کاهش تولید طبق سهمیه اوپک به ونزوئلا اجازه می‌‌‌‌دهد سرمایه‌‌‌‌گذاری جدید در صنعت نفت در کوتاه مدت را کاهش دهد، اما کاهش ظرفیت بلندمدت همگام با سهمیه‌‌‌‌های جاری اوپک، باعث جلوگیری از افزایش تولید نفت در زمانی می‌‌‌‌شود که اقتصاد جهانی رونق گرفته است. در غیاب حوادث و فجایع مهم در خاورمیانه، اقتصاد ونزوئلا به راستی با دوران بسیار سختی مواجه است.

بنابراین چه باید کرد؟ در بلندمدت، ونزوئلا باید از وابستگی اقتصاد خود به نفت بکاهد، اما خصومت مردمی بی‌‌‌‌شماری نسبت به سیاست‌‌‌‌های لازم برای قطع وابستگی به نفت و تنوع اقتصاد دیده می‌‌‌‌شود. نباید فراموش کرد ونزوئلا حدود ۸۰ سال یک صادرکننده عمده نفت بوده است. بیشر مردم ونزوئلا معتقدند نفت باید آنها را ثروتمند سازد و به این علت وابستگی اقتصاد به نفت را مشکلی نمی‌‌‌‌بینند. حقیقتا دولت‌‌‌‌های پیشین ونزوئلا که برای رهایی بخشیدن اقتصاد از نفت تلاش کردند به سختی شکست خوردند. هوگو چاوز، با کوشش خستگی ناپذیرش برای توزیع ثروت و عدم تمایل جدی در خلق ثروت، این گرایش مردمی را به خوبی نشان می‌‌‌‌دهد. به همین دلیل است که او در انتخابات و همه پرسی‌‌‌‌های مختلف پیوسته پیروز می‌‌‌‌شود و پاسخی به این پرسش است که چرا مخالفان سیاسی وی اینقدر زیاد غافلگیر شده و به مخمصه می‌‌‌‌افتند.

چاوز احتمالا به افت اوضاع اقتصادی ونزوئلا با تاکید دوباره بر شعارهای همبستگی با فقرا واکنش نشان می‌‌‌‌دهد به جای این که تمهیدات دردناک برای حل اساسی مشکل اقتصاد اتخاذ نماید. کاملا محتمل است که راهبرد متهم ساختن دشمنان فرضی به جای یافتن راه حل‌‌‌‌های عملی، حامیان اصلی چاوز را در پشت او حفظ خواهد کرد، البته فقط در صورتی که ونزوئلایی‌‌‌‌های فقیرتر دلیل خوبی برای ترس از عواقب سیاست تعدیل اقتصادی داشته باشند. بنابراین حتی در بحبوحه دوران سخت اقتصادی، ممکن است اکثریت ونزوئلایی‌‌‌‌ها چسبیدن به رهبری را ترجیح دهند که می‌‌‌‌شناسند. نقطه ضعف اقتصادی، شاید هنوز راه نجات سیاسی را پیشنهاد دهد.

جورج فیلیپ، استاد سیاست آمریکای لاتین در مدرسه اقتصاد لندن و نویسنده کتاب «دموکراسی در آمریکای لاتین: بقای درگیری و بحران» است

جورج فیلیپ

مترجم: جعفر خیرخواهان