مطالعــه تطبیقی مدلهال برنامه ریزی استراتژیك

برنامه ریزی استراتژیك با بررسی محیط خارجی و داخل سازمان, فرصتها و تهدیدهای محیطی و قوتها و ضعفهای داخلی را شناسایی می كند و با درنظر داشتن ماموریت سازمان, اهداف بلندمدت برای سازمان تنظیم می كند

برنامه ریزی استراتژیك فرایندی است كه اكثر شركتهای موفق و صاحب نام دنیا از آن برای هدایت و پیشبرد برنامه ها و فعالیتهای خود با افق دید بلندمدت و درجهت دستیابی به اهداف و تحقق ماموریت سازمانی بهره می گیرند. این نوع برنامه ریزی كه تاكنون اغلب مورداستفاده سازمانهای بزرگ واقع شده است، اگر به درستی تدویــن شود، به انتخاب استراتژی هایی منجر می شود كه درصورت اجرای صحیح و به موقع، تعالی و پیشتازی سازمان را به ارمغان می آورد.

باتوجه به افزایش كمیت و اهمیت شركتهای كوچك در فعالیتهای اقتصادی دنیا و نیاز آنها به بهره مندی از برنامه ریزی استراتژیك جهت موفقیت در دنیای رقابتی، در این مقاله بعد از اشاره به مفهوم برنامه ریزی استراتژیك، تعریف سازمانهــای بزرگ و كوچك، معرفی برخی از مدل های مهم برنامه ریزی استراتژیك سازمانهای بزرگ و كوچك، این مدلها به صورت تطبیقی با هم موردمقایسه قرار خواهند گرفتا تا از نتیجه این مقایسه مدلی مفهومی از برنامه ریزی استراتژیك برای سازمانهای كوچك ارائه شود تا آنها نیز در راستای دستیابی به اهداف وكامیابی روزافزون از این نوع برنامه ریزی بهره مند شوند.

برنامه ریزی استراتژیك با بررسی محیط خارجی و داخل سازمان، فرصتها و تهدیدهای محیطی و قوتها و ضعفهای داخلی را شناسایی می كند و با درنظر داشتن ماموریت سازمان، اهداف بلندمدت برای سازمان تنظیم می كند و برای دستیابی به این اهداف، از بین گزینه های استراتژیك اقـــدام به انتخاب استراتژی هایی می كند كه با تكیه بر قوتها و با بهره گیری از فرصتها، ضعفها را ازبین برده و از تهدیدها پرهیز كند تا درصورت اجرای صحیح باعث موفقیت سازمان در میدان رقابت شود.

در عصر اطلاعات و ارتباطات الكترونیكی، هر سازمانی با هر اندازه ای، با تغییرات و تحولات سریعی روبروست و باید فعالیتهای خود را طوری برنامه ریزی و مدیریت كند كه در محیط متلاطم و بازار به شدت رقابتی موفقیت كسب كرده و تداوم حیات داشته باشد. باتوجه به مفهوم برنامه ریزی استراتژیك، این امر مستلزم بهره گیری از این نوع برنامه ریزی است. چرا كه از یك طرف آینده نگر بوده و ازطریق پیش بینی تحولات آتی اقدامات مناسب را تنظیم می كند. ازطرف دیگر گرایش به محیط داشته و ارتباط تنگاتنگ با آن دارد و از این لحاظ می تواند به سرعت از تغییرات محیط با خبر شده و واكنش مناسب و سریع نشان دهد.

مفاهیم، نظریات و مدل هایی كه تاكنون درباره برنامه ریزی استراتژیك ارائه شده اند بیشتر در رابطه با سازمانهای بزرگ و متناسب با ویژگیهای آنها بوده و سازمانهای كوچك كمتر مورداقبال واقع شده اند همین امر به علاوه برخی عوامل دیگر باعث می شوند تا سازمانهای بزرگ به راحتی از برنامه ریزی استراتژیك بهره مند شوند ولی سازمانهای كوچك تجربه چندان زیاد و موفقیت آمیزی در استفاده از این نوع برنامه ریزی ندارند.

باتوجه به نقش و اهمیتی كه سازمانهای كوچك در فعالیتهای اقتصادی و بازارهای جهانی پیدا كرده اند و باتوجه به اینكه مانند هر سازمان دیگری با رقابت شدیدی مواجهند و همـــواره به پیروزی می اندیشند و نیازمند بهره گیری از برنامه ریزی استراتژیك هستند.

براین اساس، مقاله حاضر درنظر دارد تا برخی از مدل های مهم برنامه ریزی استراتژیك سازمانهای بزرگ و كوچك را به صورت تطبیقی مقایسه كرده و مدلی مفهومی از این نوع برنامه ریزی را برای سازمانهای كوچك توسعه دهد تا مورداستفاده آنها قرار گیرد.

برنامه ریزی استراتژیك: همانند سایر مفاهیم مدیریت، تعاریف گوناگونی از برنامه ریزی استراتژیك توسط صاحبنظران ارائه شده است كه برای جلوگیری از طول كلام به چند مورد مهم از آنها اشاره می شود. یكی از این تعاریف در ارتباط با كسب و كارهای كوچك می باشد.

● تعریف برنامه ریزی استراتژیك

۱ - فرای و استونر: برنامه ریزی استراتژیك، ابزار مدیریتی توانمندی است كه برای كمك به شركتهای كوچك طراحی می شود تا آنها به صورت رقابتی خود را با تغییرات پیش بینی شده محیط تطبیق دهنــد. خصوصاً، فرایند برنامه ریزی استراتژیك یك نگرش و تجزیه و تحلیلی از شركت و محیط مربوط به آن ارائه می كند - شرایط فعلی شركت را تـــــوضیح می دهد و عوامل كلیدی موثر بر موفقیت آن را شناسایی می كند. (FRY AND STONER, ۱۹۹۵, ۱۲)

۲ - لرنر: برنامه ریزی استراتژیك فرایند تغییر سازمانی مستمر و پیچیده است. اگر ویژگیهای زیر تركیب شوند، فرایند برنامه ریزی استراتژیك موفق و جامعی را تعریف می كنند. برنامه ریزی استراتژیك:

نگاه به آینده دارد و تمركز بر آینده پیش بینی شده است. به این مسئله توجه دارد كه جهان بعداز ۵ الی ۱۰ سال چه تفاوتهایی با اكنون خواهد داشت. درصدد خلق آینده سازمان برمبنای آن چیزی است كه احتمال می رود در آینده ایجاد شود.

برمبنای تجزیه و تحلیل روندها و سناریوهای پیش بینی شده برای گزینه های ممكن در آینده است و نیز برمبنای تجزیه و تحلیل داده های داخلی و خارجی است.

منعطف و متمایل به ایجاد تصویری بزرگ از آینده سازمان است. برنامه ریزی استراتژیك سازمان را با محیطش تطبیق می دهد، زمینه ای برای دسترسی به اهداف ایجاد می كند، چارچوب و جهتـــــی برای سازمان فراهم می سازد تا به آینده دلخواه خود برسد.

چارچوبی به وجود می آورد كه با تجزیه و تحلیل كامل سازمان، محیط داخلی و خارجی و پتانسیل های سازمان در آن چارچوب می توان به مزیت رقابتی دست یافت. این امر سازمان را قادر می كند تا به روندها، اتفاقات، چالشها و فرصتهای به وجود آمده، ازطریق چارچوبی از بینش و ماموریت ایجاد شده توسط فرایند برنامه ریزی استراتژیك پاسخ دهد.

فرایندی نظری و كیفی است. برنامه ریزی استراتژیك، داده های نرم مانند: تجارب، نیات و ایده های موجود در گفتگوهای روزانه سازمان را تركیب می كند و درصدد ارائه یك بینش و هدف سازمانی روشن است.

به سازمان اجازه تمركز می دهد، زیرا فرایندی پویا و مستمر از فعالیتهای خود تحلیلی است.

فرایند یادگیری مستمر، در جریان و گفتگوی سازمانی است كه به فراتر از دسترسی به یك سری اهداف از پیش تعیین شده توسعـــــه می یابد. برنامه ریزی استراتژیك درصدد است روشی كه یك سازمان فكر و عمل می كند را تغییر داده یك سازمان یادگیرنده به وجود آورد.

وقتی موفقیت آمیز باشد، تمام نواحی عملیاتی را تحت تاثیر قرار داده و به عنوان قسمتی از فلسفه و فرهنگ سازمان درمی آید. (LERNER L. ALEXANDRA, ۲۰۰۲, ۱)

۳ - پفر: برنامه ریزی استراتژیك فرایند ایجاد و توسعه رویه ها و عملیات ضروری برای دستیابی به آینده است. وی بین برنامه ریزی بلندمدت كه به صـــورت واكنشی است و برنامه ریزی استراتژیك كه سازمان را مجاز به خلق آینده اش می كند، تفاوت قائل می شود.

۴ - مك كون: برنامه ریزی استراتژیك فرایندی برای بازسازی و انتقال سازمانی است. به نظر وی در بــــرنامه ریزی بلندمدت اهداف و پیش بینی ها براساس فرض ثبات سازمانی است، درحالی كه در برنامه ریزی استراتژیك، نقش سازمان در محیط آن بررسی می شود. برنامه ریزی استراتژیك باعث می شود تا سازمان فعالیتها و خدماتش را برای برآوردن نیازهای درحال تغییر محیط تطبیق دهد. این برنامه ریزی نـــه تنها چارچوبی برای بهبود برنامه ها ارائه می كند بلكه چارچوبی برای ساختاردهی مجدد برنامه ها، مدیریت و همكاریها و نیز برای ارزیابی پیشرفت سازمان در این زمینه ها ارائه می كند. (Http://eric-web.tc.columbia.edu, ۲۰۰۲)

دریك گفتار ساده، یك برنامه استراتژیك می تواند عملكرد را بهبود بخشد. اعضای یك سازمان در لابلای كارهای وظیفه ای ثابت و چالشهای روزانه سردرگم می شود و ممكن است كه جهت اهداف سازمان را گم كنند و بینش خود را نسبت به آن از دست بدهند. یك برنامه استراتژیك می تواند، نه تنها درك اعضا از اهداف را بیشتر كند بلكه تفكر آینده گرا را برمبنای درك مشتركی از رسالت سازمان تحریك و ایجاد كند. همكاری بین اعضای یك سازمان وقتی با مفروضات مشتركی نسبت به اهداف مشترك فعالیت كنند، بسیار موثر و اثربخش می شـــود. ودرنهایت اینكه، یك برنامه ریزی استراتژیك موفقیت آمیز، برنامه ای است كه:

▪ به عمل ختم شود.

▪ بینش مشتركی برمبنای ارزشها ایجاد كند.

▪ فرایندی همگانی و مشاركتی است كه كاركنان و مدیران احساس مالكیت مشترك نسبت به آن دارند.

▪ مسئولیت درقبال جامعه را می پذیرد.

▪ نسبت به محیط خارجی سازمان حساس بوده و بر آن تمركز دارد.

▪ برمبنای داده های با كیفیت بالا طرح ریزی می شود. - بخش كلیدی مدیریت اثربخش می باشد. (Http://eric-web.tc. Columbia. edu,۲۰۰۲)

● سازمانهای بزرگ و كوچك

سازمانها ازنظر شاخصهای مختلف به انواع گوناگونی تقسیم شده اند و تعریفهای متفاوتی برای هركدام از آنها در كشورهای گوناگون ارائه شده است. شاخصهایی مانند: حجم فعالیت، میزان فروش یا درآمـــد، تعداد كاركنان، سرمایه گذاری و... . اما آنچه در اكثر كشورها مـــرسوم است، تقسیم بندی براساس اندازه می باشد كه در ایران به صورت زیر است:

مركز آمار ایران و بانك مركزی جمهوری اسلامی ایران

▪ سازمانهای بزرگ: صنایعی كه تعداد كاركنان آنها ۱۰ نفر و بیشتر باشد.

▪ سازمانهای كوچك: صنایعی كه تعداد كاركنان آنها كمتر از ۱۰ نفر باشد.

● وزارت صنایع و معادن - سازمان صنایع كوچك ایران

▪ سازمانهای بزرگ: صنایعی كه ۵۰ نفر و بیشتر كاركن داشته باشند.

▪ سازمانهای كوچك: صنایعی كه كمتر از ۵۰ نفر كاركن داشته باشند.

● مدلهای برنامه ریزی استراتژیك سازمانهای بزرگ

تاكنون مدل های زیادی از برنامه ریزی استراتژیك برای سازمانهای بزرگ ارائه شده است. در این مقالـــه برخی از مدل های مهم (۹ مدل) مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرند كه عبارتند از: ۱ - مدل فرایند برنامه ریزی جامع تایلر(TAYLOR) ،۲ - مــــــدل رایت، ۳ - مــــدل هیل(HILL) ، ۴- دیوید (DAVID) ۴- ماندی و پرمیاكس (MONDY & PERMEAUX) ۵ ، ۶- بــــرایسون (BRYSON) ۷- گلوئك (GLUECK) ، ۸- رابسون (ROBSON) ، ۹ - استینر(STEINER).

● مدل های برنامه ریزی استراتژیك سازمانهای كوچك

دررابطه با برنامه ریزی استراتژیك سازمانهای كوچك مدل زیادی توسعه نیافته است. از بررسی منابع مختلف سه مدل شناسایی شــد كه در این مقاله در كنار سایر مدلها موردبررسی و مقایسه قرار می گیرند.

● مقایسه تطبیقی

مقایسه مدلهای برنامه ریزی استراتژیك سازمانهای بزرگ و كوچك معرفی شده نشان می دهد كه علی رغم تفاوتهای موجود در تعداد مراحل و گامهای مدلها، تقدم و تأخر آنها، كلیه مدلها به طور تقریبی از ساختار مشابه و یكسانی برخوردار هستند. شالوده مدلهای برنامه ریزی استراتژیك بدینگونه است كه از تعیین رسالت سازمانی شروع شده، با انجام تجزیه و تحلیلهای خارجی و داخلی (برای شناسایی فرصتها و تهدیدهای خارجی و قوتها و ضعفهای داخلی). اهدافی برای شركت درنظر می گیرند و براین اساس استراتژی هایی را برمی گزینند؛ سپس استراتژی های انتخاب شده را به صورت یك برنامه استراتژیك شامل روش انجام كار، منابع و زمان تخصیص یافته، درمی آورند كه باید توسط شركت به اجرا درآید تا اهداف و رسالتش محقق شوند.

بنـــابراین، با مقایسه مدلهای مختلف برنامه ریزی استراتژیك و صرفنظر از تفاوتهای ظاهری و جزئی آنها و نیز با تكیه بر مدلهای سازمانهای كوچك می توان ادعا كرد كه كلیه این مدلها به نحوی مراحل سه گانه زیر را شامل می شوند:

▪ تعیین رسالت و اهداف شركت؛

▪ تجزیه و تحلیل خارجی و داخلی؛

▪ تعیین استراتژیهای شركت.

هاشم آقازاده

منابع

۱ - FRY L. FRED AND STONER R. CHARLES, “STRATEGIC PLANNING FOR THE NEW AND SMALL BUSINESS”, UPSTART PUBLISHING COMPANY, INC. ۱۹۹۵.

۲ - LERNER L. ALEXANDRA, “A STRATEGIC PLANNING PRIMER FOR HIGHER EDUCATION”, http://www.des.calstate. Deu/strategic. Html, ۲۰۰۲

۳ - “STRATEGIC PLANNING AND NEEDS ASSESSMENT, http://eric-web.tc. Columbia.edu/ adminfinance/ strategic/chzhtml.

۴ - PARNELL A. JOHN, “STRATEGIC PLANNING EMPHASIS AND PLANNING SATISFACTION IN SMALL FIRMS: AN EMPIRICAL INVESTIGATION, “JOURNAL OF BUSINESS STRATEGIES, http://coba.shsu.edul bs ۱۹۹۶.

۵ - آقازاده هاشم (۱۳۸۱)، «طراحی و تبیین مدل برنامه ریزی استراتژیك برای صنایع كوچك (صنعت قطعه سازی خودرو) و مقایسه تطبیقی با صنایع بزرگ»، دانشكده مدیریت دانشگاه تهران، پایان نامه كارشناسی ارشد رشته مدیریت بازرگانی به راهنمایی دكتر طهمورث حسنقلی پور.

۶ - فروزنده دهكردی لطف اله (۱۳۷۸)، «مروری بر مدلهای مدیریت استراتژیك»، دانش مدیریت، ش ۴۵.

هاشم آقازاده: دانشجوی دكتری مدیریت بازاریابی دانشگاه تهران

---