خصوصیات و محدودیت های سلول های بنیادی

سلول های بنیادی با توجه به منشاء و نحوه استفاده دارای مشخصه هایی هستند كه محدودیت هایی را برای كاربرد گسترده آنها به وجود می آورد, البته تلاش برای رفع این محدودیت ها كماكان ادامه دارد

سلول‌های بنیادی با توجه به منشاء و نحوه استفاده دارای مشخصه‌هایی هستند كه محدودیت‌هایی را برای كاربرد گسترده آنها به‌وجود می‌آورد، البته تلاش برای رفع این محدودیت‌ها كماكان ادامه دارد. آقای مسعود سلیمانی، دانشجوی دكتری تخصصی گروه هماتولوژی دانشكده پزشكی دانشگاه تربیت مدرس در گفتگو با گروه بیوتكنولوژی شبكه تحلیلگران تكنولوژی ایران به برخی از این خصوصیات اشاره نموده است .

سلول بنیادی به آن دسته از سلول‌های بدن اطلاق می‌شود كه دارای خاصیت خودتكثیری بوده و هنوز تمایر نیافته و برای كار ویژه‌ای تجهیز نشده‌اند، اما قابلیت تمایز و تبدیل شدن به سلول‌های دیگر را دارند. این مشخصه سلول‌های بنیادی، نظر متخصصین مختلف را به خود معطوف داشته است، به‌طوری‌كه تحقیقات گسترده‌ای در این خصوص صورت می‌گیرد.

امروزه سلول‌های بنیادی، امید اول ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده و شاید در آینده ساخت اندام‌های انسانی به شمار می‌روند.

سلول‌های بنیادی با توجه به منشأ آنها به دو دسته تقسیم می‌شوند سلول‌های بنیادی جنینی (Embryonic stem cells) كه از جنین در مراحل اولیه تشكیل آن گرفته می‌شود و سلول‌های بنیادی مزانشیمی یا بالغ (Adult stem cells) كه پس از تولد از افراد به‌ویژه از مغز استخوان آنها گرفته می‌شود.

تلاش برای استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی از حدود ۲۰ سال پیش با كار بر روی حیوانات به ویژه موش‌های آزمایشگاهی شروع شد و در طی این سال‌ها آزمایشات زیادی در جهت تبدیل سلول‌های بنیادی جنینی موش به انواع سلول‌ها و پیوند زدن آنها صورت گرفت كه به موفقیت‌های قابل‌توجهی انجامید.

در جوار این موضوع، سلول‌های بنیادی انسان نیز مورد توجه قرار گرفت تا اینكه بالاخره در سال ۱۹۹۸ اولین گزارش موفقیت‌آمیز از تكثیر و تمایز سلول‌های بنیادی جنینی انسان در آمریكا منتشر شد. با توجه به بروز برخی محدودیت‌ها در استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی (كه تلاش برای رفع آنها ادامه دارد) در چند سال اخیر، موج جدیدی از تحقیقات بر روی سلو‌ل‌های بنیادی مزانشیمی شروع شد كه كماكان ادامه دارد. در ادامه برخی از خصوصیات و محدودیت‌های هر یك از دو نوع سلول بنیادی ذكر می‌شوند.

● خصوصیات و محدودیت‌های سلول‌های بنیادی جنینی و مزانشیمی

۱) اخلاق زیستی Bioethic

سلول‌های بنیادی جنینی، از جنین زنده گرفته می‌شود، بنابراین در بسیاری از كشورها استخراج آنها ممنوع است؛ زیرا از بین بردن جنینی كه قابلیت تبدیل شدن به یك انسان را دارد در حكم قتل نفس می‌دانند. به‌عنوان مثال، در كشور آلمان این عمل ممنوع بوده و در كشور انگلستان نیز تا چند ماه قبل، اجازهٔ تحقیقات در این خصوص داده نشده بود. سلول‌های بنیادی مزانشیمی از فرد بالغ گرفته می‌شوند، در نتیجه با این محدودیت مواجه نیستند.

همچنین یكی از كاربردهای بالقوهٔ هر دو دسته از سلول‌های بنیادی، همسانه‌سازی انسان Cloning است كه بحث‌های اخلاقی زیادی را به خود معطوف داشته است. در اكثر كشورهای جهان كاربرد سلول‌های بنیادی، با هر منشاء كه باشد، برای همسانه‌سازی انسان ممنوع است، در عین حال، سایر كاربردهای بالقوه و بالفعل سلول‌های مذكور در عرصهٔ پزشكی در اقصی‌ نقاط جهان به شدت مورد توجه و تحقیق هستند.

۲) پس‌زدگی

با توجه به اینكه از سلول‌های بنیادی مزانشیمی هر بیمار می‌توان جهت مداوای خودش استفاده كرد، پس از تزریق به بدن بیمار، در سیستم تدافعی به‌عنوان یك سلول یا بافت بیگانه شناخته نمی‌شود و مشكل پس‌زدگی یا از بین رفتن آنها پیش نمی‌آید.

شایان ذكر است، پس‌زدگی یكی از محدودیت‌های پیش روی محققین در بهره‌گیری از سلول‌های بنیادی جنینی است، زیرا آنتی‌ژن‌های سازگاری نسجی این سلو‌ل‌ها با شخص گیرنده یكی نیست و احتمال پس‌زدگی بالا می‌رود. البته تحقیقاتی در حال انجام است كه مولكول‌های عرضه‌كنندهٔ آنتی‌ژن‌ها را فرونشانند (suppress) تا این مشكل رفع شود.

۳) تمایز

سلول‌های بنیادی جنینی دارای قدرت تكثیر و تمایز بالایی هستند، به گونه‌ای كه بعضاً بدون اعمال تیمار خاصی، خودبه‌خود به سلول‌های دیگر تبدیل می‌شوند. بنابراین باید جلوی تمایز ناخواسته و تصادفی آنها گرفته شود تا تبدیل به بافت‌های دیگر نیز نشوند.

سلول‌های بنیادی مزانشیمی نیز در محیط كشت، علاقه به تكثیر شدن دارند و با اعمال تیمارهای خاص در مسیر تمایز هدفمند قرار می‌گیرند.

۴) ناهماهنگی Arithmy

زمانی‌كه از سلو‌لهای بنیادی جنینی برای ترمیم بافت‌های آسیب‌دیدهٔ قلب استفاده می‌شود، در برخی موارد ناهمخوانی بین بافت قلب و بافت ترمیم‌شده به وجود می‌آید. زیرا در این حالت، سلول‌های بنیادی جنینی كه با بافت قلبی هموژنی ندارند؛ به سلو‌ل‌های قلبی تبدیل شده‌اند. این مسئله باعث می‌شود در ضربان این دو قسمت ناهمخوانی پیش آید و ریتم قلب به هم بخورد. مشكل ناهماهنگی در برخی از آزمایشاتی كه بر روی موش‌ها انجام‌شده، دیده شده است.

اما در مورد سلول‌های بنیادی مزانشیمی، چون این سلول‌ها از خود فرد بیمار دریافت شده‌اند، این مشكل به چشم نمی‌خورد.

ـ نكته

محدودیت‌ها و خصوصیات ذكر‌شده دراین مطلب، به معنی برتری یافتن استفاده از یك دسته از سلو‌ل‌ها بر دیگری نیست؛ كمااینكه تلاش‌های خوبی در جهت رفع محدودیت‌های موجود در حال انجام است كه امید می‌رود در آینده استفاده از این سلول‌ها را فراگیر نماید.

اما باید توجه نمود كه تحقیقات مربوط به سلول‌های بنیادی در كشور باید هر دو جنبهٔ سلول‌های بنیادی جنینی و مزانشیمی را دربرگیرد و توجه به یكی باعث فراموش شدن دیگری نشود؛ زیرا هر یك از آنها دارای مزایا و كاربردهایی هستند كه استفاده از آنها را اجتناب‌ناپذیر می‌نماید.

از زبان دكتر سلیمانی