رویکردهای فرهنگی, بومی و زیست محیطی طب سنتی

طب سنتی و آن چه به نام طب مکمل یا آلترنیتیو جایگزین معروف شده, منبع اصلی مراقبت های بهداشتی میلیون ها نفر از مردم جهان است

قریب ۸۰ درصد از مردم جهان از نظر درمان و شفای خود تنها به تکنیک‌های سنتی وابسته‌اند. در بسیاری مناطق آفریقا، آسیا، و آمریکای لاتین، طب سنتی تنها روش مراقبت و درمانی است که مردم در اختیار دارند و در عین حال استفاده از طب آلترنیتیو پیوسته در استرالیا،‌ اروپا و آمریکای شمالی رشد می‌کند. در آفریقا حدود ۸۰ درصد مردم از معالجات سنتی استفاده می‌کنند. حال آن‌که در چین میزان اتکای مردم به طب سنتی قریب ۳۰ تا ۵۰ درصد است. در کانادا از هر سه نفر، دو نفر آن‌ها حداقل یک بار از طب آلترنیتیو یا معالجات سنتی استفاده کرده‌‌اند و در ایالات متحده ۴۲ درصد مردم از برخی از انواع طب سنتی، مانند داروهای گیاهی یا داروهای ساخته شده از برخی بخش‌های بدن حیوانات یا برخی مواد معدنی، و سایر معالجات مانند تمرینات بدنی و مدیتیشن استفاده می‌کنند.

بنا به تعریف سازمان بهداشت جهانی طب سنتی عبارت است از کلیه راه و روش‌های حفاظت از سلامتی و بازگرداندن آن که تا قبل از ظهور طب جدید و مدرن وجود داشته است. این طب «داروهای ساخته شده از گیاهان یا برخی اندام‌های حیوانات یا برخی مواد معدنی، معالجات روحی و معنوی، تکنیک‌هایی که با دست به روی بیمار اعمال می‌شود، تمرینات بدنی و غیره را برای حفظ سلامتی انسان‌ها و نیز تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری‌ها به کار می‌برد.» طب مکمل یا جایگزین می‌تواند طب سنتی را نیز شامل گردد؛ اما منظور از آن، طیف وسیعی از روش‌های متفاوت است که بر مذهب و یا سنت‌های معنوی یک کشور خاص مبتنی نیست و یا جزیی از نظام بهداشتی و درمانی مستقر و رسمی آن کشور به شمار نمی‌آید.

معالجات گیاهی، درمان‌های روحی و معنوی، طب سوزنی، یوگا، اشکال مختلف درمان‌های بومی و رژیم‌درمانی، همه می‌توانند بخشی از طب سنتی یا طب مکمل به حساب آیند.

افزایش کاربرد طب سنتی و مکمل تا حدی ناشی از آن است که این گونه معالجات بیشتر در دسترس مردم قرار دارد و هزینه آن نیز برای مردم قابل تحمل‌تر است. در کشورهای فقیر مردم می‌توانند بسیاری از گیاهان دارویی را مجاناً از جنگل‌ها یا بیشه‌ها جمع‌آوری کنند، در خانه یا مابین محصولات زراعی خود بکارند. در مناطق روستایی نیز معمولاً طبیبان سنتی بیشتر در دسترس هستند تا پزشکان جدید. در تانزانیا، اوگاندا و زامیبا نسبت تعداد حکیم‌های سنتی به جمعیت یک به ۲۰۰ یا یک به ۴۰۰ است. در حالی که در مورد پزشکان تحصیل‌کرده طب جدید این نسبت یک به ۲۰ هزار است. برای بسیاری از این مردم طب سنتی تنها منبع قابل استطاعت درمان بیماری‌هایی مانند مالاریا، ایدز و مشابه آن‌ها است. به گزارش سازمان بهداشت جهانی اکثر آفریقایی‌های مبتلا به ایدز، هم برای تسکین درد خود و هم برای مقابله با عفونت‌ها، از طب سنتی استفاده می‌کنند. درمان مالاریا با طب سنتی نیز بسیار ارزان‌تر است، و می‌تواند بسیار موفقیت‌‌آمیز باشد.

در کشورهای صنعتی، بسیاری از مردم به طب سنتی یا مکمل روی آورده‌اند. زیرا معتقدند که طب جایگزین مانند روش‌های درمانی مدرن تهاجمی و یا رسمی نیست. در ژاپن، استرالیا، کانادا و سوئیس حدود ۴۰ تا ۷۰ درصد مردم از طب مکمل استفاده کرده‌اند، و این امر بسیاری از پزشکان مدرن را بر آن داشته تا در درمان بیماران از برخی اشکال طب مکمل نیز استفاده کند. رایج‌ترین طریقه درمانی که پزشکان مدرن به کار می‌برند طب سوزنی است. مثلاً در بلژیک ۷۴ درصد درمان با طب سوزنی به دست پزشکان صورت می‌گیرد.

«طب اکولوژیک» یا طب بوم شناختی فلسفه نوظهوری است که بسیاری از متخصصان مراقبت‌های بهداشتی، دانشمندان و طرفداران محیط زیست به آن معتقدند. در این رویکرد یک جزء اکولوژیک به روش‌های درمانی طبیعی و غیررسمی افزوده می‌شود. متخصصان همه‌گیرشناسی (اپیدمولوژیست‌ها) مدت‌هاست به این نتیجه رسیده‌اند که، مسایل فرهنگی در سلامتی انسان‌ها نقش بازی می‌کند. اکنون که فعالیت‌های انسان، از قبیل رشد جمعیت،‌ ضایع کردن منابع طبیعی، تعقیب کوته‌فکرانه رشد اقتصادی و کاربرد فناوری‌های نامناسب و ... پیوسته محیط زیست را تخریب می‌کند، الگوهای جدیدی از فقر و بیماری انسان و محیط زیست پدید آمده است و هرچند روش‌های تهاجمی درمان، مانند شیمی‌درمانی، زندگی بسیاری از انسان‌ها را طولانی‌تر کرده، بسیاری از این پیشرفت‌ها به بهایی سنگین برای سلامتی بشر و محیط زیست پدید آمده‌ و در اثر آن مقادیر زیادی زباله طبی و آلودگی‌های طولانی مدت محیطی ایجاد شده است. طب اکولوژیک موجب ارتقای سلامت جامعه می‌شود، زیرا ازیک سو به حفاظت از محیط زیست می‌پردازد و از سوی دیگر برای آگاه کردن پزشکان و بیماران برای انتخاب مناسب‌ترین روش درمانی، نظام اطلاع‌رسانی و راهنمایی‌کننده و بسیار متنوع و منصفانه، و از نظر زیستی، محیط عادلانه‌ای را ایجاد می‌کند.

حفاظت از منابع طبیعی‌ایی که طب گیاهی و دیگر اشکال طب سنتی بر آن متکی است، اهمیت بسیار دارد. به ویژه در کشورهای در حال توسعه‌ای که از نظر درمان و مراقبت‌های اولیه پزشکی به طب سنتی وابسته‌اند. مثلاً در آفریقا شهرت یافته که مصرف سیب‌زمینی آفریقایی در درمان ایدز موثر است و لذا تقاضای کشت این محصول چنان بالا رفته که در مناطق شرقی و جنوبی قاره، تولید پایدار آن را به خطر انداخته است.

بر خلاف طب مرسوم اثربخشی بسیاری از اشکال طب سنتی و مکمل بر یافته‌های علمی دقیق، مبتنی نیست؛ بلکه کارآیی آن‌ها در رویکرد کل‌گرایانه آن‌هاست، که بیشتر بر سلامتی کلی انسان توجه دارد. تا درمان شکایات مجزا از هم و منفرد بیماران. ارزیابی محصولاتی که در طب سنتی و طب جایگزین به کار می‌رود، کار دشواری است. شناسایی صحیح گیاهان و تعیین محل رشد و گردآوری آن‌ها و نیز تعیین زمان مناسب جمع‌آوری گیاهان، در موثر بودن معالجات نقش مهمی بازی می‌کند و چون هر گیاه حاوی صدها نوع ماده طبیعی متفاوت است، مشخص نمودن این‌که تاثیر خاص آن گیاه مربوط به کدام یک از آن‌هاست بسیار هزینه‌بر و غیرممکن است. به همین ترتیب تفاوت‌های فرهنگی شدید بین درمانگران و بیماران مناطق مختلف، کارِ تفسیر و توضیح هر معالجه و کاربرد آن را دشوارتر می‌کند.

حکومت‌ها رفته‌رفته به علاقه رو به رشد مردم به طب سنتی و مکمل، با تنظیم مقررات مربوط به آن پاسخ می‌دهند. برخی دولت‌های آفریقا، برنامه‌هایی را برای افزایش اطلاعات ماماهای محلی و نیز آموزش پزشکان و پرستاران و داروسازان، در زمینه طب سنتی آغاز کرده‌اند. در مالی، نیجریه، رواندا، سنگال و چندین کشور دیگر آفریقا در بودجه ملی، مبالغی اختصاصاً به طب سنتی اختصاص داده شده است. به علاوه در غالب کشورهای در حال توسعه، مراکز ملی تحقیقات طب سنتی وجود دارد. در سال ۲۰۰۰ آن‌گاه که سران ۵۳ کشور آفریقایی بیانیه آبوجا را برای پس راندن مالاریا امضا کردند، بر اهمیت استفاده از طب سنتی برای مبارزه با این بیماری ویرانگر نیز تاکید کردند.

در نروژ کسانی که در زمینه طب مکمل یا جایگزین کار می‌کنند، باید مجوز داشته باشند. همچنین وزارت بهداشت و امور اجتماعی نروژ، کمیته‌ای را برای مطالعه در نقش طب جایگزین، در بهبود مراقبت‌های بهداشتی تشکیل داده است.

و در ایالات متحده آمریکا، بر اساس اعلام مرکز ملی طب مکمل و سنتی، که به تازگی تشکیل شده؛ بودجه این طب به مقدار زیادی افزایش یافته، و میزان آن که در سال ۱۹۹۰ میلادی ۲ میلیون دلار بوده، در سال ۲۰۰۰ به ۶۸ میلیون دلار رسیده است.

موسسات و شرکت‌های دارویی نیز دریافته‌اند، که بهره‌برداری از دانش طبیبان سنتی می‌تواند چه فرصت اقتصادی عظیمی برای آن‌ها ایجاد کند. متاسفانه شرکت‌ها غالباً اطلاعات و دانش مربوط به داروهای سنتی را از دارندگان و متولیان اصلی آن اقتباس می‌کنند و بدون رضایت آن‌ها، امتیاز انحصاری بهره‌برداری و فروش آن را به نام خود ثبت می‌کنند. زیرا این افراد از حق مالکیت معنوی برخوردار نیستند.

هرچند به موازات افزایش هزینه مراقبت‌های بهداشتی کشورها، کاربرد طب سنتی و جایگزین روز به روز اهمیت بیشتری می‌یابد، از ۱۹۱ کشور عضو سازمان بهداشت جهانی تا کنون تنها ۲۵ کشور سیاست ملی طب سنتی و جایگزین خود را تدوین کرده‌اند. در سال ۲۰۰۲ سازمان بهداشت جهانی راهبرد طب سنتی را تنظیم کرد تا بر اساس آن، روش‌های به کار رفته در این طب را بررسی کند. از بی‌خطری فرآورده‌هایی که در آن به کار می‌رود مطمئن شود. درمانگران را آموزش دهد، و مسایل مربوط به مالکیت معنوی را مورد توجه قرار دهد.