تقدس آب در فرهنگ كهن ایران

توجهی كه مردم به تقدس آب و الهه آن دارند و همچنین به دلیل نیازی كه همواره با توجه به خشكی سرزمین خود به آب داشته اند, موجب آن شده كه برای روز سیزدهم نوروز این توجیه آورده شود كه چون این روز متعلق به ایزد تیر یا تیشتری بوده مردم برای طلب باران از ایزد به صحرا می رفته اند این ایزد كه در «اوستا» یشت و ستایشی دلكش دارد, ایزد باران است

احترام بیش از اندازه و حتی پرستش در همه دوران های تاریخ ایران وجود داشته است. «در زمان ساسانیان، فرمانروایان، محلی خاص بر می گزیدند، تا اعتقادات مذهبی و شرح پیروزی های خود را بر روی سنگ های عظیم نقش كنند، در هر یك از این محل ها، آبگیری كه از چشمه لبریز می شد، در پای بدنه سنگی ایجاد می كردند، این توجه به آب تازمان های اخیر و حتی قرن نوزدهم دیده می شود به طوری كه فتحعلی شاه قاجار نیز فرمان داد تا تصویر او را در جایی كه بر روی تخت جلوس كرده بود، در محلی به نام چشمه علی در نزدیكی تهران حجاری نمایند.»(۱)

همانطور كه همگان می دانند، سرزمین ایران از نظر جغرافیایی و آب و هوایی از مناطق خشك و همیشه با مشكل كم آبی و خشكسالی روبه رو بوده است، و جود سدهای قدیمی و آثار باقی مانده شبكه های آبیاری و قنات ها، همه نمونه هایی از نبرد مردم كشور ما با دیو خشكی و بی آبی است.

همین كمبود آب و وجود بیابان های خشك بود كه حرمت نهادن ویژه به آب را در میان مردم ایران در گاه باستان به وجود آورد، اعتقادی كه تا زمان ما همچنان ادامه داشته است. در فرهنگ ملی ما، آب را مظهر روشنایی دانسته اند و آن را نماد پاكی می دانند.

در هنگام رفتن سفر آب به دنبال مسافر می پاشند، این علاقه مندی به آب حتی در خانه های ایرانیان نیز نفوذ داشته است. درگذشته ای نه چندان دور، هیچ خانه ای نبود كه حوضی در آن نباشد، حوض های زیبا و كوچك و بزرگ با كاشی های آبی فیروزه ای نماد مشخص زندگی در هر خانه ای بود. حوض و استخر در باغ های ایرانی و حتی در خانه های ایران اهمیت زیادی داشته و دارد، آب این حوض ها ذخیره ای برای آب پاشی گل و حیاط و ایوان هاست.

ایرانیان همچنین «در حوض ها و استخرها از فواره نیز كه از ملل خارجی آموخته اند استفاده نموده اند. فواره های آب را در حوض های داخل و خارج از خانه تعبیه می كردند، باغ بزرگ هزار جریبی در اصفهان كه در زمان صفویه ساخته شد، دارای ۵۰۰ فواره بوده است، در برخی از مواقع یك سیب سرخ را در میان آبی كه از فواره بیرون می جهید قرار می دادند و این سیب همچنان در دهانه فواره بالا و پائین می رفت در مواردی دیگری آب از دهان یك شیر بیرون می جست و به استخری كه به آن متصل بود سرازیر می شد.(۲)، همچنین در زیر زمین های منازل نیز مردم با ایجاد حوض های كوچك به شكل های مختلف حوضخانه می ساختند و بیشتر در تابستانهای گرم، در هوای خنك و مطبوع آن به استراحت و گفت و شنود می پرداختند. از دیگر كارهای سنتی كه ایرانیان در زمینه استفاده از آب انجام می دادند، «ساخت آب انبار بود، كه برخی از آنها از دید معماری نیز اثری شایان توجه بود.»(۳)

«اون گارسیادوسیلوا نیگوئروا» سفیر فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا كه در سال ۱۰۱۳ هجری قمری (۱۶۱۴) میلادی از راه هرمز به لار آمده و به دربار شاه عباس بزرگ راه یافته است راجع به آب انباری در لار كه بسیار توجه او را جلب كرده، در سفر نامه خود مطالبی به رشته تحریر در آورده است.»(۴) در جاده های كویر و دشت پهناور میانه ایران كه كمتر به آب دسترس بود و اگر هم باریكه ای آب بود، چنان پر نمك و شور بود كه نمی شد از آن استفاده كرد، حوض، بركه، پایاب و چاه درست می كردند. هنوز هم در راه های میان یزد و خراسان و راه تهران - كاشان - اردستان، از این چاه خانه ها بر جا مانده و مورد استفاده قرار می گیرد.(۵)

فرم و ساختمان گرمابه ها و محل آنها نیز، بخش ارزنده ای از فرهنگ ملی ما و چگونگی استفاده از آب در این مكان، جایگاه ارزنده آب را در نظافت و پاكیزگی مردم كشور ایران نشان می دهد، كه ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش قدمت دارد. گرمابه ساختمانی گرم با ظرفی بزرگ به نام (آبزن) بوده است. و برای آنكه آب را مقدس می شمردند و نمی خواستند آن را آلوده كنند، آب استفاده شده را بعد از استحمام روی زمین و یا به آسمان می پاشیدند و به هیچ عنوان آن را وارد آب پاك نمی كردند.(۶) در كارنامه اردشیر بابكان هنگامی كه بابك پس از دیدن خواب، ساسان را كه سمت شبانی او را داشت به حضور پذیرفت و به او گفت: «اكنون تن به آبزن كن».(۷) و این می رساند كه آبزن یا گرمابه گذشته ای كهن در كشور ما دارد.

كاریز یا قنات نیز یكی از ابداعات و اختراعات ایرانیان است و یكی از روش های بسیار قدیمی بدست آوردن آب است كه با كندن چاه های زیاد از دامنه كوهستان تا دشت و با متصل كردن آنها به یكدیگر آب مورد نیاز حاصل شده و به صورت دایمی جریان پیدا می كند. بزرگترین قنات حفر شده در ایران مربوط به حومه گناباد است كه طول آن ۷۰ كیلومتر و «مادر چاه» آن در حدود ۳۵۰ متر عمق دارد. وضع آبدهی قنات های ایران در حدود ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ متر مكعب در ثانیه تخمین زده می شود . تعداد قنات های ایران را حدود ۵۰ هزار رشته دانسته اند.(۸)

پس از زلزله بم با ستانشناسان قدیمی ترین شبكه قنات جهان را با قدمتی بیش از دو هزار سال در آن منطقه كشف كرده اند.در حقیقت مقتدر شدن سلسله هخامنشی بستگی با دانش آب شناسی ایرانیان داشت. زیرا بیشتر تمدن های باستانی در كنار رودهای بزرگ همچون «نیل»، «دجله»، «فرات»، «هوانگهو» و «یانگ تسه» در چین شكل گرفت و تنها كشوری كه به دور از هر گونه رودخانه عظیم به قدرتی جهانی تبدیل شد، ایران بود. جهش چشمگیر امپراتوری ایران مدیون همین قنات بود. در زمان هخامنشیان اگر كسی زمین بایری را با ساخت قنات آبیاری می كرد، ۵ سال از پرداخت مالیات معاف بود، كورش نخستین پادشاه هخامنشی این فناوری را به مردمان «هند» و «لیدی» آموخت، (اسكیلاس) هخامنشی دریاسالار پارسی، هنگام اقامت در مصر فنون ساخت كاریز را به مصریها، آموزش داد .

در زمان ساسانیان نیز رساله «مدگیمان هزار داستان»، در شرح ساخت و لایروبی قنات و استفاده از آن تألیف شد كه رونوشت هایی از آن به سراسر جهان رفت. (۹) این روش استفاده از آب تا زمان ما نیز همچنان، جاری بوده است، شاردن جهانگرد فرانسوی كه در قرن هفدهم میلادی از ایران بازدید كرده است اشاره می كند كه در نزدیكی اصفهان در قصبه نجف آباد زرتشتیان زندگی می كنند كه كار آنهاكشاورزی است و در سراسر قرن نوزدهم، زرتشتیان به عنوان باغبانان و مقنیان ماهر برای ایجاد «قنات» شهرت داشتند.(۱۰)

ایرانیان همچنین در ساخت سد نیز از مهارت برخوردار بودند و ضمن استفاد از شرایط طبیعی محیط برای ساختن سد، توجه ویژه نیز به حفظ محیط زیست داشتند، از جمله معروف ترین این سدها سد «مرو» بر روی رود مرغاب بود، این سد در ۶ فرسخی شهر مرو قرار داشت و ۱۰ هزار نفر از آن حفاظت می كردند. (۱۱) سد ۱۷۰۰ ساله هرمز در رامهرمز خوزستان نمونه هایی از مهارت ایرانیان در این امر است. (۱۲) آسیاب های آبی نیز در سراسر خاك ایران به وفور وجود داشته و ایرانیان بر رودخانه ها آسیابهای آبی تعبیه می كردند و در برخی از شهرها همچون سرخس، آسیابی بزرگ (خراس) داشتند كه با چهارپایان می گردید (۱۳) در تاریخ از آسیاب های معروف شوشتر در خوزستان نیز سخن رفته است.

همچنین بنا به گفته مردم گرگان، آسیاب های زیادی تا حدود ۵۰ سال پیش در جنوب این شهر و در مسیر جاده ناهار خوران وجود داشته است، در شمال شهر قزوین و نیز در سمنان و بروجرد نیز مانند این آسیاب ها، مورد استفاده قرار می گرفت و در حال حاضر نیز این آسیاب ها در بسیاری از دهات ایران وجود دارند.» اما یكی از بزرگترین كارهای عمرانی و هنری ایرانیان در استفاده از آب، بروز هنر و ابتكار ایرانیان در ساختن باغات زیبا است، آنان در هر جا چشمه و یا جوی آبی بود، درختی كاشته و باغی پرورش می دادند و به تزئین و پیرایه آن می پرداختند و در این باغ ها، آب نماهای زیبا می ساختند.

مسیر جریان آب را درجویبارها، برای شنیدن، صدای دلنواز آب پله پله می كردند، در كف آب نماها و بیشتر جاهایی كه آب فرو می ریخت، همیشه تخته سنگی با تراش و با طرح های مختلف كار می گذاشتند كه موج، آب را زیبا جلوه دهد. آب نماها به جوی هایی گفته می شود كه گه گاه فواره هایی نیز در آن تعبیه می كردند كه در فواصلی آب را به داخل جوی می ریخت، ساختن آبشار نیز از كارهایی بود كه با آب انجام می دادند. در عمارت هشت بهشت اصفهان، آب از اشكوب ساختمان بر روی كاشی های طبقه هم كف، می ریخته است، در دوره قاجاریه نیز چنین آبشارهایی می ساختند، در عمارت بهشهر برای بالا بردن آب از مكینه (تلمبه) استفاده می كردند.(۱۴)

یكی از باغ های زیبا كه با یك قنات مشروب می شود، باغ فین كاشان است. معروف است كه در سال۱۵۰۴ میلادی مجلس ضیافتی به افتخار شاه اسماعیل صفوی در این باغ برپا شد و شاه عباس صفوی در سال۱۵۸۷ ساختمان هایی در این باغ بنا نهاد و شاه عباس دوم نیز از این باغ دیدن كرد، ایرانیان خوش ذوق با بهره گیری از فرهنگ ملی خود این باغ را طراحی كرده اند و برای بیان نمونه ای از به كارگیری هنر ایرانی در ساختن باغ ها، آب نماها و جوی های زیبا، به طرح این باغ اشاره می كنیم:

«طرح باغ فین كاشان، نقش قالی های ایران را به خاطر شخص می آورد، زیرا همه عوامل یعنی نهرهای متعدد، درختان میوه، گل ها و كوشك ها به نسبت مشابه در هر دو (یعنی باغ و قالی های ایرانی) مشاهده می شود. در اینجا درخت و سبزه و گل های رنگارنگ و كاشی های فیروزه ای و فواره ها و گچ بری ها و منبت كاری ها، جایگزین زمین های خشك شده. اطراف و كف نهرها با كاشی های آبی رنگ پوشیده شده، به طوری كه آب در آنها روشن و پرجلا و زیبا به نظر می رسد، تا جایی كه به یك استخر بزرگ كه در اطراف آن درخت كاشته اند سرازیر می شود.»(۱۵) یكی دیگر از هنرهای مهم ایرانی، به غیر از كاشی كاری هایی كه در استخرها، حوض ها و جوی های آب و آب نماها دیده می شود، ساختن كوشك ها و قصرها در برابر استخرهای بزرگ آب است كه با افتادن نمای كاخ در آب استخر، زیبایی آن محوطه دوچندان می شود، نمونه ای از این كار را در كاخ اردشیر بابكان یا آتشكده آذرفرنبغ كه عكس بنا در بركه یا استخر مقابل آن منعكس می شود می توان دید.

در كاخ های سلطنتی و عمارات دوره صفویه از جمله در كاخ چهل ستون این انعكاس زیبا را می توان مشاهده كرد. در باغ فین كاشان نیز عمارت ساخته شده به وسیله فتحعلی شاه قاجار، به تمامی در آب منعكس است. عمارت شمس العماره در كاخ گلستان تهران كه به امر ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳-۱۲۶۳) ساخته شده نیز از ساختمان هایی است كه عكس آن در استخری كه در مقابل آن ساخته بودند منعكس می شد این استخر پس از مدتی پر شده و به جای آن درختكاری شده است. از دیگر چشمه های معروف كه با آب آن استخر زیبا و بزرگی ساخته شده و در وسط آن عمارت متینی ساخته اند مولودخانه «فتحعلی شاه قاجار» در چشمه «علی» دامغان، در واقع یكی دیگر از كارهایی است كه ایرانیان برای به جلوه درآوردن زیبایی های هرچه بیشتر آبها انجام می دادند.

ساختن ساختمان در وسط دریاچه های طبیعی در نقاط كوهستانی و یا استخرها و دریاچه هایی كه خودشان ساخته اند، بوده است كه نمونه آن را می توان در ساختمانی كه به امر شاه عباس در وسط دریاچه عباس آباد بهشهر ساخته شده، دید.

همچنین استخر شاه گلی تبریز یا استخر شاهی نیز نمونه ای از این كارهاست، قسمت برجسته این باغ، دریاچه مصنوعی آن است كه اندازه هرطرف آن حدود ۷۰۰ پا و تاریخ تأسیس آن ۱۷۸۵ میلادی است.(۱۷) یكی از ساختمان های زیبایی كه در سال ۱۷۱۴ میلادی در سمت جنوب كاخ هشت بهشت ساخته شده، بنایی است كه اكنون به مدرسه مادرشاه معروف است، بر فراز این ساختمان، گنبد بزرگی تعبیه شده كه انعكاس غرفه های سفید رنگ آن در آب سایه روشن استخر تضادی به وجود می آورد كه شخص را مبهوت و متحیر می سازد.

یكی دیگر از كارهای معماری و هنری ایران ساختن پل های مهم و زیبا بر روی رودخانه ها بوده كه در واقع جلوه های رودی را كه از زیر آن می گذرد دوچندان می كند. یكی از زیباترین پل هایی كه در دوره صفویه توسط الله وردی خان بر روی رودخانه زاینده رود ساخته شده، پل الله وردی خان یا سی و سه پل است.

« لرد كرزن» در هنگام تماشای این پل می نویسد: «هنگام مسافرت به این شهر، شخص انتظار ندارد، پلی را كه شاید بتوان گفت از باشكوه ترین پل های جهان است مشاهده كند.»(۱۸)

این همه ابداعاتی كه ایرانیان با توجه به غنای فرهنگی خود برای هرچه زیباتر جلوه دادن آب انجام می دادند. در هنرهای دستی ایرانی نیز نمود یافته است. به طوری كه در مهمترین هنر دستی ایران یعنی فرش، در نشان دادن مناظر زیبا، آب چشمه سارها و حوض ها و رودخانه ها نقش آفرین شده اند. همچنین در كمتر مینیاتور ایرانی است كه نقش جویباری زیبا و یا حوضی كه مرغان در آن به آب تنی و بازی مشغول اند، نمایش داده نشده باشد و نیز بر كتیبه ها و دیوار كاخ ها نیز هر جا مجلسی را رقم زده اند آب، آب نما ونهر جوی و جویبار خودنمایی كرده و هنر دیرپای ایران را به رخ تماشاگر می كشد.

منابع دردفتر روزنامه موجود است

محمد بهمنی قاجار

---