مؤلفه های هویت شیعه

سخن گفتن از شیعیان جهان عرب به منزله طرح مسأله ای است حساس كه اغلب مسلمانان ترجیح می دهند مورد بحث قرار نگیرد در نظر برخی, چنین مسأله ای وجود خارجی ندارد اما به اعتقاد عده ای بیشتر, فقط بهتر است كه از طرح این موضوع خودداری شود چرا كه این بحث مسائل نگران كننده ای درباره جامعه و سیاست عرب مطرح می سازد و مفروضاتی ریشه دار در مورد تاریخ هویت عرب را به چالش می كشاند

با بهره گیری از مطالعه میدانی، آقایان گراهام ای. فولر (۱۹۳۷) ورند رحیم فرانك (۱۹۴۹) به بررسی وضعیت شیعیان عرب پرداخته اند. برای این منظور قریب دویست مصاحبه در كشورهای لبنان، كویت، بحرین، انگلستان و امریكا انجام داده اند. آنان حاصل كار خود را به صورت كتابی تحت عنوان شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده به چاپ رسانده اند. آن ها در این كتاب تنها شیعیان اثنی عشری را مورد بحث قرار دادند.

لازم به ذكر است كه این كتاب در سال ۱۹۹۹ توسط انتشارات سنت مارتین در نیویورك در ۲۹۰ صفحه و قطع وزیری منتشر شده و هم اكنون توسط «موسسه شیعه شناسی» در حال ترجمه وچاپ است.

● مقدمه نویسندگان

سخن گفتن از شیعیان جهان عرب به منزله طرح مسأله ای است حساس كه اغلب مسلمانان ترجیح می دهند مورد بحث قرار نگیرد. در نظر برخی، چنین مسأله ای وجود خارجی ندارد اما به اعتقاد عده ای بیشتر، فقط بهتر است كه از طرح این موضوع خودداری شود چرا كه این بحث مسائل نگران كننده ای درباره جامعه و سیاست عرب مطرح می سازد و مفروضاتی ریشه دار در مورد تاریخ هویت عرب را به چالش می كشاند.

روشن است كه شیعه بودن در جهان اسلام بخشی از مسأله «هویت» است. جهان از موضوعات هویتی انباشته است و برجسته شدن این مسائل طی دهه های گذشته و بخصوص پس از خاتمه جنگ سرد رو به افزایش است. همین امر در مورد خاورمیانه نیز صادق است.

در واقع همه افراد هویت های متعددی دارند كه عبارتند از: قبیله، طایفه، منطقه، ملیت، مذهب، جنسیت، حرفه، طبقه، نژاد، زبان، فرهنگ و مانند آن. برخی هویت ها با مرزهای بین المللی مشخص می شوند كه اردنی را از عراقی و عربستانی را از ایرانی متمایز می كنند. هویت های دیگر می توانند از مرزهای ملی گذر كنند. اما همه این تمایزها می توانند برای موقعیت و جایگاه فرد در جامعه مهم باشند و می توانند رفاه اقتصادی یا اجتماعی و یا دستیابی به قدرت و امتیاز را تحت تاثیر قرار دهند.

در خاتمه باید گفت: در هر زمان شرایط خارجی برجستگی یك جنبه از هویت شخص نسبت به جنبه دیگر را تعیین می كنند. تبعیض قایل شدن نسبت به یك بعد خاص از هویت فرد، به این بعد در ارتباط با دیگر ابعاد قوت می بخشد.

«مسأله شیعیان» صرفا موضوع معمول اقلیت یك جامعه نیست. در واقع شیعیان حتی از حیث عددی در چند كشور منطقه در اقلیت نیستند؛ در عراق و بحرین به وضوح در اكثریتند. اما با این همه هنوز وضعیت اقلیت ها را دارند. در لبنان شیعیان اكثریت نسبی دارند و تنها در سال های اخیر تا حدی به قدرت سیاسی متناسب با جمعیتشان دست یافته اند. معضل شیعیان بدون توجه به جمعیتشان و به طرق مختلف از یك مسأله اقلیت پیچیده تر است چرا كه به مراتب ظریف تر، ناگفته تر و تقریبا غیرقابل بیان است.

حساسیت مسأله شیعه عمیق است و در نخستین اختلافات جامعه اسلامی ریشه دارد.

در واقع مسأله شیعیان در جهان عرب پیچیده تر از این حرف هاست. این تحقیق در پی آن است كه نشان دهد میان عقاید مذهبی، دانش فرهنگی و حافظه تاریخی نقاط مشتركی وجود دارند كه معنایی از وحدت در میان شیعیان، بخصوص شیعیان جهان عرب ایجاد می كند. با این حال باید این امر را خاطرنشان كنیم كه شیعیان یك گروه یكپارچه نیستند بلكه در عقیده، هدف و نیز در میزان وفاداری و پایبندی به مواضع مشترك با یكدیگر اختلاف دارند. افزون بر این، هرچند بسیاری از مسائلی كه شیعیان منطقه با آن روبه رو بوده اند مشابهند اما این مسائل عین هم نیستند بلكه در هر كشوری بسته به تاریخ و شرایط مختلف جوامع تغییر می كنند. این امر موجب شده است گروه های شیعی نسبت به جوامع گسترده تری كه در آن زندگی می كنند رویكردها و واكنش های متفاوتی داشته باشند.

● مولفه های هویت

«شیعیان اثنی عشری» از آن رو به این نام خوانده می شوند كه به دوازده امام اعتقاد دارند. این امامان (رهبران معنوی امت) جامعه شیعی را هدایت می كردند، تا زمانی كه آخرین امام در اواخر قرن نهم )میلادی ( غیبت خود را آغاز كرد تا بنا به مشیت الهی روزی مجددا ظهور كند. این گروه «جعفری» نیز نامیده می شوند؛ چرا كه ششمین امام آنان امام جعفر صادق (علیه السلام) - كه دانشمند بزرگی بود - سنن و آموزه های اساسی تشیع را پی ریزی نمود. شیعیان اثنی عشری ۱۰ تا ۱۵ درصد جهان اسلام را كه اكثریت آن سنی اند تشكیل می دهند. مشكل بتوان آمار دقیقی از كشورهای عربی ارائه داد اما این امر مورد تایید است كه آن ها در كویت، عربستان سعودی و عمان اقلیت قابل توجهی دارند. در لبنان اكثریت نسبی اند و در عراق و بحرین اكثریت مطلق. بر اساس تفاسیری متعدد تاریخ تشیع بلافاصله پس از رحلت پیامبر و با اعتراض سیاسی به این مسأله كه چه كسی می بایست جانشین پیامبر شود و حق جانشینی چگونه تعیین گردد آغاز شده است. این تشیع نخستین تنها از قرن نهم (میلادی) به بعد به شكل یك عقیده جداگانه و قابل تشخیص درآمد. در طول دوره عباسی مراكز آموزشی شیعی در عراق و ایران توسعه یافتند، سپس در قرن دهم در دوران حكومت آل بویه در عراق و آل حمدان در سوریه كه هر دو تمایلات شیعی داشتند این امر شدت یافت. از این رو گسترش اولیه تشیع در عراق، لبنان، بحرین و نیز ایران بر رسمیت یافتن تشیع در ایران كه صرفا در دوران حكومت صفویه در اواخر قرن شانزدهم (میلادی) صورت گرفت تقدم زمانی طولانی دارد. در واقع شاه اسماعیل صفوی (و حاكمان ایرانی پس از وی) علمای شیعه (دانشمندان مذهبی) را از جبل عامل لبنان و بحرین به ایران دعوت كرد تا از كمك آن ها در امر خطیر گسترش این آیین در طول و عرض ایران استفاده كند.

با توجه به تاریخ طولانی جوامع شیعی در جهان عرب و گستردگی آن ها در مناطق، حكومت ها و هویت های ملی این پرسش معقول به نظر می رسد كه آیا چیزی به عنوان هویت مشترك و فراگیر شیعی وجود دارد. پیش فرض این امر زمینه مشترك گسترده ای است كه فراتر از جغرافیا، تاریخ، سیاست و حتی منشا قومی است. در حالی كه قدرت قومیت برای حفظ اتحاد مورد تایید است اما به خوبی روشن نیست كه پایبندی فرقه ای نیز قدرتی مشابه داشته باشد. شواهد نشان می دهند كه هم عوامل درونی و هم عوامل بیرونی بر هویت شیعی تاثیر می گذارند. عوامل مشترك مذهبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی شاخصه های تجزیه جوامع شیعی اند و این عناصر به رغم تنوع های محلی یا فردی، پیوندهای مشتركی ایجاد كرده و به تشكل هویت شیعی كمك می كنند.

شیعیان در اعتقاد به اصول ایمان اسلامی، كه در قرآن، سیره (شرح زندگی پیامبر) و حدیث (بیانات جمع آوری و تدوین شده) پیامبر بیان شده است و در پایبندی به پنج ركن آیین مذهبی اسلام، با سنی ها مشتركند. با این همه اختلافات تفسیری قابل ملاحظه و افزوده های مذهبی اعمال شیعیان را متمایز می سازد. منشا شكاف در میان مسلمانان بحث سیاسی در مورد جانشینی پیامبر در رهبری امت اسلام بود.

هواخواهان (ترجمه تحت اللفظی «شیعیان» ) علی (علیه السلام) معتقد بودند كه جانشینی حق خویشاوندان هم خون پیامبر است كه اولین نماینده آن علی (داماد و پسر عموی پیامبر) علیه السلام است و به دنبال آن فرزندان علی از همسرش فاطمه، دختر پیامبر(علیهاالسلام ). هنگامی كه تشیع دوازده امامی شكل گرفت و تبلور یافت دوازده فرزند خاص به عنوان امام مورد توجه قرار گرفتند و دارای این حق قلمداد گردیدند كه به عنوان رهبران جامعه در زمان حیاتشان پیروی گردند و پس از وفاتشان مورد احترام قرار گیرند. شیعیان معتقد به عصمت دوازده امام و الهام مستقیم الهی بر آن ها هستند؛ آموزه هایی كه سنیان آن ها را مخالف تعالیم اسلامی و حتی برخی آن ها را مشركانه یا غیراسلامی می دانند. علاوه بر این، اعتقاد به غیبت موقت دوازدهمین و آخرین امام در قرن نهم به آموزه هزاره گرایی شیعی به نام رجعت انجامید كه به معنای این است كه امام غایب خود را ظاهر می سازد و مومنان را در برابر نیروهای شر رهبری می كند. در زمان غیبت امام دوازدهم، امور مومنان به نایبان ایشان یعنی علمای خبره یا مراجع تقلید ارجاع داده می شود كه از شریعت اسلامی آگاهی دارند و تفسیر متون اسلامی بر اساس مقتضیات عصر در صلاحیت آن هاست.

□□□

رویداد غم انگیزی كه برای تشیع جنبه محوری دارد، به قتل رساندن فاجعه آمیز امام حسین (علیه السلام) امام سوم و نوه پیامبر است كه در سال ۶۸۰ م به دست خاندان اموی در نبردی كاملا نابرابر در نزدیكی كربلا در عراق صورت گرفت. شهادت امام حسین (علیه السلام) كه فواد عجمی آن را سرمشق كربلا می خواند ترجیع بند تفسیر شیعی از جهان شده و بسیاری از مناسك و پیكرنگاری های شیعی بر محور آن قرار دارند. پس از این ماجرا پیچه دو سویه شهادت و تحریم آغاز شد كه در سراسر تاریخ شیعی ادامه داشته و در پی آن اعتقاد به عدل (دادگری خداوند) مبارزه ای هزاره گرایی در آخرالزمان و نجات بشریت با بازگشت دوباره امام دوازدهم گسترش پیدا كرده است.

شیعیان بسیار بیش از سنی ها عقایدشان را به فرهنگ دینی پرنشاطی كه به اندازه خود آموزه قدرتمند است تبدیل كرده اند. از این رو یك نظام مرجع شامل متون، شعائر و آیین های مذهبی، كه بسیاری از آن ها نسبت به آموزه ها جنبه فرعی دارند در تار و پود بینش كلی شیعه راه یافته و به آن تصویری غنی و متمایز بخشیده است. اهل بیت (افراد خانواده پیامبر) مورد احترام و عشق خاص شیعیان هستند. قبور اهل بیت و بخصوص دوازده امام حرم هایی مقدس و برخوردار از قدرتی احساسی و روحانی اند كه به شهرهایی همچون نجف، كربلا، قم و مشهد قداست خاصی بخشیده اند. زیارت حرم ائمه در این شهرها به ویژه كربلا و نجف در عراق به اندازه زیارت مكه مهم و حتی از آن متداول تر و سرورانگیزتر است.

مترجم: خدیجه تبریزی

منبع: فصلنامه تخصصی شیعه با تلخیص

---