قربانی شدن صداقت علمی در چنبره فرمالیسم

● فرآیند علم تحت‌تاثیر موسسات تجاری

صداقت علمی در محافل دانشگاهی و آکادمیک ایران اسیر فرمالیسم شده است. این مساله در فرآیند تحقیق و بخصوص در شیوه تهیه گزارش‏های نتایج تحقیقات علمی از جمله تحقیقات دانشجویی و غیردانشجویی دیده می‏شود.

با نگاهی به رشد موسسات تجاری که دانشجویان را به جعل و تقلب علمی ترغیب می‏کنند، می‏توان نتیجه گرفت دلایل اقتصادی روی صداقت علمی اثر گذاشته است و نتیجه این گرفتاری‏، احتمالا ترویج نتایج کاذب یا همان بی‏صداقتی علمی بوده و خواهد بود. آثار دیگر این گرفتاری را می‏توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد:

ـ مقاومت در برابر تغییر در حالی‌که علم مبنا را بر تغییر گذارده و آن را توصیه می‌کند.

ـ فقدان پاسخگویی و نپذیرفتن نقد علمی

ـ عدم توسعه تفکر انتقادی

ـ گسترش تفکر چاپ کن به هر قیمت که شده

ـ کم شدن عمق تحقیقات و نگاهی سرسری به مسائل

ـ‌ تاکید بر نام‌ها به‌جای آثار افراد‌

ـ توسعه دانش دائره‌‌المعارفی

ـ رخ ندادن جایگزینی نسل‌ها در تحولات نیروهای اجتماعی نهاد علم

ـ تجاری شدن پژوهش و تولید پایان نامه و مقاله

ـ پوپولیزم در حوزه علم و استفاده صوری از تشویق به‌جای نقد واقع‌گرایانه

اما چگونه می‏توان این مسائل را حل یا برطرف کرد. به نظر من، تولید علم صادقانه در ایران، می‏تواند به وسیله برهم زدن فرآیند‏های بوروکراتیک دستگاه علمی و رها شدن علم از چنبره فرمالیسم میسر شود. بنابراین برای پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان به چنین شالوده شکنی دست یافت، راه‌حل‌های کلان مورد نظر نیست و فقط به موارد کوچک باید توجه کرد.

● اتکا به مباحث نظری به عنوان راه‌حل

منظور از صداقت علمی، عبارت است از وفادار ماندن به:

۱ـ داشتن مساله و حل مساله‌ای که به لحاظ علمی در نهاد آکادمیک «روا» در نظر گرفته شود. به عبارت دیگر، کاذب و انشاءنویسی نبوده و ساخته و پرداخته ذهن محقق یا دانشجو نباشد بلکه ممارست علمی محقق و دانشجو او را به وجودش هدایت کند.

۲ـ استفاده از روش علمی برای حل آن مساله

۳ـ وفاداری به نتایج تحقیق نه گرفتار شدن در داده‌سازی

۴ـ بازتاب نتایج تحقیق در محافل علمی حتی اگر برخلاف ادعاهای نظری محقق بوده باشد .

● تعریف فرمالیسم

منظور از فرمالیسم، پیروی از چارچوب‌های شکلی انجام پژوهش و گزارش‌نویسی موجود است بدون توجه به مسائلی چون«آیا این پژوهش یا پایان‌نامه دارای مساله مشخصی است؟» و «آیا محتوای آن برای حل مساله، به نگارش در آمده یا برای بهره‌مندی از ارائه آن به دستگاه آکادمیک تنظیم شده است؟» در برخی نهادهای آکادمیک و غیرآکادمیک دستورالعمل انجام پژوهش تدوین می‌شود و حتی مراحل نگارش مقاله، پایان‌نامه یا گزارش تحقیق نیز تعیین می‌شود و نتیجه باید در جهت تایید ادعاهای محقق باشد. در غیر این صورت، نتیجه کار تایید نمی‏شود. این در حالی است که در علم پوزیتیویستی که منشا این سنت‌ها ست، عدم تایید ادعاها نیز علم و شناخت تلقی می‌شود اما فرمالیسم ایرانی فقط تایید ادعاها را علم تلقی می‌کند. در این‌گونه موارد احتمال این‌که گزارش به‌جای حل مساله صرفا به رعایت دستورالعمل بپردازد، وجود دارد و این همان فرمالیسمی است که باید از آن پرهیز کرد. نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، هنجارهای آیین‏نامه‏ای است که برخلاقیت محقق و صداقت علمی پیشی گرفته و در فرهنگ گزارش‌نویسی توجه به حل مساله و تولید علم فدای این هنجار‌ها شده است.

● روش‏های فهم بهتر مساله و حل آن

باید در ابتدا گزاره‌ها و پیش شرط‌های نظری را در نظر گرفت که به نظر من، عبارتند از:

۱ـ ارتباط منطقی بین فعالیت اقتصادی و تولید علمی از بین رفته است. این به آن معناست که انگیزش اقتصادی برای کار در محافل علمی ایران یا وجود ندارد یا ضعیف است. این در حالی است که داشتن مدارک بالا هنوز در نهادهای استخدامی، ارزش خود را تا حدودی حفظ کرده است و در چنین وضعیتی، اخذ مدرک و نه تولید علم، انگیزه اصلی افراد را شکل می‌دهد.

۲ـ داشتن مشغله‏های بیرون از نهاد علمی مانع تمرکز کنشگران بر تولید علم می‏شود.

۳ـ فضای اجتماعی و نهادهای مربوط‌ از تولید علم پشتیبانی نمی‌کنند، بنابراین روابط ساختاری میان نهاد دانشگاهی و سایر نهادها، کمک به تولید علمی پایدار نمی‌کند.

۴ـ رابطه بین تولید علمی و کاربرد آن در جامعه ایران ضعیف است.

۵ ـ نهاد دانشگاهی ایران بومی نیست.

۶ ـ مدارک دانشگاهی کارکردهای پنهان دیگری از جمله خروج از کشور یا یافتن موقعیت اجتماعی پیدا کرده و تولید علمی از این جهت بی‌معنا شده است.

۷ـ دانشگاه‌ها استقلال و قدرت تصمیم‌گیری ندارند.

البته می‏توان به این موارد، موارد دیگری هم اضافه کرد.

در پایان می‏خواهم برای تبیین فرمالیسم و یافتن راه حل خروج از آن، از مدل نظری بوردیو استفاده کنم.

باید قدرت انعطاف‌ناپذیری ساختار آموزش علمی (میدان) در ایران را نادیده گرفت و پذیرفت که از گذرگاه تغییر میدان یا ساختار آموزشی شاید نشود تغییراتی بنیادین در فرآیند تولید علم ایجاد کرد. اما ۲ مفهوم جالب توجه در ادبیات علمی بوردیو که مبتنی بر تحقیقی در آموزش فرانسه بوده را باید به‌کار گرفت. از نظر بوردیو همه ما برای تصاحب سرمایه در میدان‌های مختلف از جمله آموزش در حال نزاع و رقابت هستیم. در عین حال، عادت‏واره‏های ما نوع رفتارمان را در این میدان‏ها تعیین می‌کنند.

بنابراین عادت واره‌های آموزشی ما که ریشه در ساختارها دارند، به این سادگی تغییر نمی‏کنند اما کنش‌های علمی سطح خُرد می‏توانند این وظیفه را به سرانجام برساند.

اگر مبنای اثرگذاری ما در نهاد آکادمیک ایران رویکرد بوردیو باشد، در این صورت برای خلاصی از فرمالیسم روش شناختی دهه ۱۹۶۰ باید تغییرات خُرد زیر را انجام داد تا عادت‏واره‌های فرمالیستی‌ میان دانشجویان و محققان تغییر کرده و خود آنها نیز معنای جدیدی به رفتار علمی خویش بدهند.

نتیجه این فرآیند این خواهد بود که میدان یا ساختار آموزشی نیز تغییر خواهند کرد و اصلاحات لازم در صداقت و اخلاق علمی از یک‌سو و در تولید علمی از سوی دیگر ایجاد خواهد شد تا رقابت واقعی برای تولید علم و کسب سرمایه فرهنگی و نمادین صورت پذیرد.

● راهکارهای پیشنهادی

۱ـ تغییر در شیوه طرح مساله با در نظر گرفتن فرآیندهای الف ـ تشخیص مساله ب ـ شناخت آن ج ـ بیان آن.

۲ـ حذف واژگان غیر آکادمیک از زبان نوشتاری علم نظیر کاربرد واژگانی همچون «بررسی» که ریشه اداری دارد و به غلط وارد مجامع دانشگاهی ایرانی شده و به‌کرات و برای انتقال مفاهیم متعدد و گاه متضاد استفاده می‌شود.

۳ـ تغییر در فرمول‌های تعیین حجم نمونه و حذف فرمول منسوخ کوکران از شیوه محاسبه حجم نمونه‌

۴ـ انطباق روش‌شناسی با روش‌های آنلاین

۵ ـ حذف پوپولیزم از فرآیند ارائه نتایج پژوهش‌ها و جایگزینی آن با فرهنگ نقد و انتقاد علمی‌

۶ ـ حذف افعال و ضمایر مجهول و استفاده از اول شخص مفرد (در صورتی که نویسنده یا تولیدکننده یک نفر است) یا اول شخص جمع (در صورتی که نویسندگان یا تولید کنندگان بیش‏ از یک نفر هستند) و افعال معلوم‌