تاتارستان, گنجینه کتابهای قدیمی فارسی و عربی

زبان عربی اساساً زبان الهیات و علوم بود و فارسی, در قلمرو گسترده ای مشتمل بر ایران, افغانستان, قفقاز, فرارود و تا حدی هند, زبان ادبیات بود, یعنی به مراتب از محیط صرفاً فارسی زبانان فراتر می رفت

جایگاه ویژه‌ای که ملت تاتار در تقاطع فرهنگهای گوناگون احراز می‌نماید، موجبات ترکیب ویژه و زیست دایمی آنان را در حوزه‌ی رود ولگا، به ویژه در عرصه‌ی معنوی فراهم آورده است. بدون شک عامل مهم در گفتگوی تمدنها با کشورهای اسلامی را نقش وحدت‌بخش اسلام و زبان عربی ـ که در کتب مذهبی و عرفی حتی از دوران پذیرش اسلام از سوی بلغارهای حوزه‌ی ولگا گسترش یافته است ـ تشکیل می‌دهد. اجداد ملت تاتار با پذیرش خط عربی امکان همگرایی با تمدن اسلامی را به دست آوردند. تاجران عرب، فارس و بلغار و نیز بلغارهایی که در کشورهای اسلامی تحصیل کرده بودند، کتابهایی را در زمینه‌ی ادبیات و فولکلور عربی و فارسی به حوزه‌ی رود ولگا آوردند. در این دوره موج کاملی از ادبیات وسایر ارزشهای فرهنگی اعراب و ایرانیان به سوی تاتارستان جریان داشت که روابط خوب بازرگانی و اقتصادی به میزان زیادی عامل آن می‌گردید. ضمناً اثربخشی فرهنگی جنبه‌ی متقابل داشت. در مخطوطات ملل مسلمان نام دهها تن از دانشمندان بلغاری و آثار آنها پیرامون موضوعات گوناگون فلسفه، طب، الهیات، فقه و اخلاق به ثبت رسیده است. مهاجران عرب و ایرانی درمدرسه‌ی بلغار وبعدها در مدرسه‌ی سرای به تحصیل اشتغال داشتند.

زبان عربی اساساً زبان الهیات و علوم بود و فارسی، در قلمرو گسترده‌ای مشتمل بر ایران، افغانستان، قفقاز، فرارود و تا حدی هند، زبان ادبیات بود، یعنی به مراتب از محیط صرفاً فارسی‌زبانان فراتر می‌رفت. آثار برجسته‌ی شاعرانی مانند رودکی، فردوسی، نظامی، خیام، سعدی، حافظ، جامی، ‌عطار و بسیاری دیگر به این زبان نوشته شده‌اند. آثار این اساتید سخن را در منطقه‌ی پاولژمیانه (حوزه‌ی رود ولگا) به خوبی می‌شناختند و ترجمه می‌کردند. تأثیر ادبیات کلاسیک فارسی بر ادبیات بلغاری، تاتاری و مناطره‌ی معینی بین آنها آشکار است. ارتباط با ادبیات عربی و فارسی در امر تجربه‌اندوزی،‌ اقتباس موضوعات و فراگیری سبکهای شعری خود را نشان می‌داد. در منطقه‌ی تاتارستان سبک ادبی خاصی شکل گرفت که در نگارش «نظیره»، تقلید آزادانه‌ی ترکی با پردازش خلاق آثار مؤلفان فارسی با حفظ تسمیه آنها،‌ بازتاب می‌یافت.

منطقه‌ی پاولژ و خوارزم ضمن شمول در ترکیب کشوری واحد در سده‌ی هفتم هجری دارای حیات فرهنگی مشترکی بودند. طی سده‌های هشتم و نهم هجری ارتباط ادبیات تاتاری با فارسی جنبه‌ی تنگاتنگ و فعالتری پیدا کرد. ادبیات تاتاری سده‌های نهم و دهم هجری نیز در زادگاه خود محصور نماند و با رشته‌های محکمی با جهان ادبی عرب و ایران پیوند داشت. ادبیات عربی و فارسی به زبانهای اصلی و یا به صورت ترجمه مورد مطالعه قرار می‌گرفت. ادبیات تاتاری با وجود چنین پیوندی غنای بیشتری پیدا کرد. ضمن گفتگو پیرامون سطح عمومی فرهنگ تاتاری طی سده‌های یازدهم و دوازدهم هجری بایستی متذکر شد که بیشتر تاتارهای روسیه با سواد بودند و افزون بر تاتارهای بسیاری به خوبی با عربی و فارسی نیز آشنا بودند. آشنایی با عربی و فارسی در میان تاتارها نشانه‌‌ی فرهیختگی به شمار می‌آمد. آثار برجسته‌ی ادبیات فارسی، مانند:‌ گلستان و بوستان سعدی، مثنوی مولوی و دیوان حافظ طی زمان متمادی بخشی از برنامه‌ی آموزشی مدارس دینی را تشکیل می‌داد. همچنین دولت روسیه از برخی تاتارها به عنوان مترجم در روابط خارجی با کشورهای مسلمان استفاده می‌کرد.

در این دوره، تاریخ‌نگاری ایران در سده‌های پیشین از سوی مؤلفان تاتار فعالانه مورد تحلیل و پردازش قرار می‌گیرد. اشعار عرفانی تاتاری بر مبنای سنن غنی اشعار عارفانه‌ی فارسی بارور شده است. آثار دیگر ملل مسلمان بر اثر ترجمه‌ی آزاد و اقتباس دستخوش تغییراتی گردید و رفته رفته به ثروت معنوی ملت تاتار مبدل شد. بدین گونه روابط معنوی ملت تاتار با ایران امری پایدار بوده و ریشه در ژرفای سده‌های دور دارد. شایان ذکر است که مدرسه‌ی ایرانشناسی قازان در سده‌ی نوزدهم میلادی ایجاد شده است. امروزه در دانشگاه قازان افزون بر آموزش زبان فارسی، درس ایرانشناسی در بخش خاورشناسی دانشگاه مورد تدریس قرار می‌گیرد. همچنین در این دانشگاه از سال ۱۹۹۴ شعبه‌ی قازان انجمن دوستی روسیه و ایران فعال شده است. قازان ایرانشناسان برجسته‌ای مانند: اردمان، برزین و گوتوالد را در خود پرورده است. در میان نسخ خطی موجود در قازان کتبی از ایرانشناسانی مانند: شامُف، مازیتووا، ولی اُف، ارسالان اُف و دیگران نیز یافت می‌شود.

هدف اصلی از معرفی نسخ خطی و کتب چاپی عربی و فارسی موجود در قازان، نشان دادن پیوند فرهنگی تاتارها با سنت ادبی مکتوب ایران از سده‌های پیشین تا مرحله‌ی کنونی است. در این گزارش برخی از نسخ خطی و کتب چاپی قدیم ـ‌که در کتابخانه‌ها و مراکز علمی قازان موجود است ـ معرفی می‌‌شوند. مهمترین مراکز نسخ خطی تاتارستان از این قرارند:

۱) دانشگاه دولتی قازان؛

۲) انستیتوی زبان،‌ ادبیات و تاریخ ابراهیم اُف فرهنگستان علوم جمهوری تاتارستان؛

۳) آرشیو ملی جمهوری تاتارستان؛

۴) کتابخانه‌ی ملی جمهوری تاتارستان؛

۵) موزه‌ی ملی جمهوری تاتارستان؛

۶) اداره‌ی روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان.

قازان از گذشته‌های دور از لحاظ مجموعه‌های نسخ خطی غنی بوده است. هم اکنون در اینجا پنج مجموعه‌ی قابل توجه نسخ خطی با الفبای عربی موجود است. بزرگترین مجموعه متعلق به دانشگاه دولتی قازان است. دومین مجموعه با مجموعه‌ی نسخ خطی انستیتوی زبان، ادبیات و هنر ع. ابراهیم اُف فرهنگستان علوم تاتارستان تشکیل می‌دهد. شمار نسخ خطی موجود در مجموعه‌های آرشیو ملی، موزه‌ی ملی و کتابخانه‌ی ملی جمهوری تاتارستان بسیار کمتر است. با اینحال فقط بخشی از این مجموعه‌ها در فهرست‌های چاپی معرفی شده است.

● دانشگاه دولتی قازان

دانشگاه دولتی قازان که از بزرگترین مراکز خاورشناسی به شمار می‌‌آید، بزرگترین مجموعه‌ی نسخ خطی عربی و فارسی و تاتاری و سایر زبانهای شرقی در جمهوری تاتارستان شناخته می‌شود. این مجموعه در بخش شرقی شعبه‌ی نسخ خطی و کتب کمیاب، بیش از ده‌هزار جلد کتاب خطی با خط عربی دارد. گردآوری این مجموعه از نسخ خطی شرقی در کتابخانه‌ی دانشگاه‌ قازان در ۱۸۱۵ م توسط پرفسور ف. اردمان آغاز شد. در ۱۸۵۵ م همزمان با انتقال بخش شرقی به دانشگاه پترزبورگ، ‌تقریباً همه‌ی نسخ خطی به استثنای چند مجلد، به ‌آنجا برده شد. در ۱۸۹۵م پروفسور ای. ف. گوتوالد، کتابدار دانشگاه، مجموعه‌ی شخصی خودرا مشتمل بر ۹۵ نسخه‌ی خطی، به دانشگاه بخشید و از این راه مجموعه‌ی نسخ خطی شرقی را از نو بنیاد نهاد. بخش عمده‌ی ذخیره‌ی کنونی نسخ خطی دانشگاه را مجموعه‌ای تشکیل می‌دهد که دانشمندان تاتار، به ویژه ع. علیم جان البارودی (۱۹۲۲ ـ ۱۸۵۷ م) و س . ع. وحیدی (۱۹۳۸ ـ ۱۸۸۷ م) آن را تنظیم کرده‌اند.

کتب خطی و چاپی بخش شرقی شعبه‌ی نسخ خطی و کتب کمیاب از نظر موضوعی این علوم را در بر می‌گیرند: تاریخ، فلسفه، فقه،‌ زبان‌شناسی شرقی، الهیات، تاریخ اسلام، ریاضیات، اخترشناسی، شیمی، جغرافی، طب، فرهنگ لغات و منشآت. شعبه‌ی مزبور نسخ خطی آثاری از سده‌های ششم و هفتم هجری گرفته تا آثار نویسندگان معاصر را در اختیار دارد. کهن‌ترین نسخ خطی دانشگاه قازان، فهرست بخش نخست آثار ابوحامد الغزالی، مورخ (درگذشت: ۵۰۳ ق) و «تقویم‌اللسان»، نوشته‌ی ابومحمد عبدالله الدینوری، مورخ (درگذشت: ۵۶۰ ق) می‌باشد. از سده‌ی هشتم هجری به بعد فهرست آثار اولیه افزایش چشمگیری دارد.

براساس فهرست در کتابخانه‌ی علمی دانشگاه دولتی قازان موسوم به لوباچفسکی ۷۳۳ نسخه‌ی خطی فارسی نگهداری می‌شود. با این حال تعیین دقیق شمار نسخ خطی فارسی این دانشگاه به سختی ممکن است، زیرا این موضوع به کیفیت بسیار پایین تنظیم فهرستها از حیث الفبایی و موضوعی مربوط می‌شود، به ویژه که در برخی موارد به زبان نسخه‌ی خطی اشاره نشده است. افزون بر این فهرستها مجموعه‌ی اول گوتوالد (شامل ۹۸ اثر) را در بر نمی‌گیرد. در میان نسخ خطی فارسی، کتب عربی دیده می‌‌شود و برعکس. در نسخه‌ هایی که در برگیرنده‌ی چند اثر به زبانهای گوناگون هستند، فقط به یکی از این زبانها اشاره شده است. همچنین با مراجعه به فهرست موضوع مشاهده می‌شود که در تعیین موضوع بسیاری از نسخه‌ها اشتباه رخ داده است. افزون بر این در فهرستهای متنوع یک اثر در بخشهای گوناگون آمده است، در نتیجه تعیین شمار دقیق نسخ خطی فارسی دانشگاه قازان فقط در نتیجه آشنایی با هر نسخه‌ی خطی به صورت de vis ۴ و نیز با تنظیم کامل و جامع فهرست براساس موازین علمی، با احتساب آثار تازه رسیده ممکن خواهد بود، زیرا کرسی تاریخ ملت تاتار در دانشگاه دولتی قازان با مأموریتهای علمی و باستان‌نگاری (آرشیو گرافیک)، پیوسته مجموعه‌ی نسخ خطی را کامل‌تر می‌کند.

هم اینک در مخازن کتابخانه‌ی علمی لوباچفسکی این مجموعه‌ها نگهداری می‌شود: نسخه خطی ترکی و تاتاری (۶۳۸۲ نسخه)؛ نسخ خطی عربی (۵۷۱۴ نسخه)؛ نسخ خطی فارسی (۷۳۳ نسخه)؛ اسناد به زبانهای شرقی (۱۶۳ نسخه)؛ ذخیره‌ی گوتوالد (۹۸ نسخه)؛ ذخیره‌ی میرحیدر فیضی (۲۵۶ نسخه).

● مخزن نسخ خطی فرهنگستان علوم تاتارستان.

هم اکنون این مجموعه بیش از ۶۲۰۰ نسخه به زبانهای عربی، فارسی و تاتاری کهن در بردارد. این مجموعه در سالهای ۳ ـ ۱۹۷۲ که ۱۲۰ نسخه از کتابخانه‌ی فتیکفن شوروی به انستیتوی زبان، ادبیات و هنر ابراهیم اُف سپرده شده، ایجاد گشت. مجموعه‌ی مزبور شامل کتب خطی مخزن ۳۹ (۶۱۱۲ نسخه) و چند نسخه‌ی خطی از آرشیوهای شخصی ش. مرجانی و س. وحیدی است. همچنین در این مخزن ۱۰۰ کتاب چاپ قدیم و ۲۵۶ مجلد لیتوگرافی وجود دارد. به موجب این آمار اولیه می‌توان چنین برآورد کرد که بیش از دو سوم مجموعه را آثار عربی تشکیل می‌دهد. افزون بر این در انستیتو کتابهایی به زبانهای تاتاری و فارسی نیز نگهداری می‌شود، به گونه‌ای که حدود ۲۰۰ نسخه‌ی خطی و ۲۰۰ مجموعه شامل آثاری به زبان فارسی است. کهن‌ترین آثار به سده‌های هفتم و هشتم هجری تعلق دارد. فهرست فرهنگ مصادر عربی ـ فارسی، یعنی «کتاب تاج‌المصادر»، نوشته‌ی ابوعبدالله الحسین بن احمد بن الحسین الزوزنی (درگذشت: ۴۸۶ ق)ـ که در ۶۶۹ ق توسط عبدالمحسن بن محمود بن عبدالمؤمن الدوالی نگاشته شده ـ متعلق به سده‌ی هفتم هجری است. برخی نسخ خطی با ذکر تاریخ و بدون تاریخ به سده‌ی هشتم هجری تعلق دارد.

در میان نسخ خطی علمای تاتار به زبان عربی، آثاری از ع. اوتیز ایمنی، ع. کورساوی و ش.مرجانی نیز وجود دارد.

● آرشیو ملی جمهوری تاتارستان

این مجموعه از لحاظ زمان تشکیل، جایگاه دوم را پس از دانشگاه احراز می‌کند و شامل نسخ خطی مجموعه‌ی آکادمی دینی قازان و کتابخانه‌های شخصی ن. ف. کاتانُف و قیوم نصیری می‌باشد. نسخ خطی آکادمی دینی قازان ـ که شامل هجده نسخه بود ـ در سال ۱۹۲۲ وارد بایگانی شد. در میان این نسخ فقط شمار اندکی نسخه‌ی خطی شرقی به چشم می‌خورد. هم‌اکنون آرشیو ملی تاتارستان حدوداً ۳۲ نسخه‌ی خطی به خط عربی دارد. ذخیره‌ی آکادمی دینی شانزده نسخه‌ی خطی دارد و ذخایر ن.ف. کاتانف و قیوم نصیری نیز هر یک هشت نسخه‌ی خطی به زبانهای تاتاری و فارسی را در بر می‌گیرد. از کهن‌ترین نسخ خطی مجموعه کتابی است که درباره‌ی دستور زبان، نوشته‌ی ابوالبشر عمر بن عثمان بن قنبر سیاویحی که بر روی پوست نوشته شده و تاریخ سده‌های ششم و هفتم هجری را برخود دارد.

● موزه‌ی ملی جمهوری تاتارستان

بخش نسخ خطی موزه‌ی ملی جمهوری تاتارستان ـ که پیش از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ ایجاد شد ـ شامل ۴۰۰ نسخه به زبانهای عربی، فارسی و تاتاری است. بیشتر این نسخه‌ها مربوط به سده‌های یازدهم و سیزدهم هجری هستند. این مجموعه حدود هزار کتاب چاپ قدیم را نیز در بر می‌گیرد. این نسخه‌ها در مخزن کتاب، مخزن اسناد،‌و بخش مجموعه‌ی شخصی رجال فرهنگی تاتار نگهداری می‌شوند. کهن‌ترین نسخه‌ی خطی این موزه جلد چهارم تفسیر قرآن به زبان ترکی قدیم، در فهرست تنظیم شده از سوی محمد‌بن یوسف پیرزنجی‌زادهه در ۹۱۳ ق می‌باشد.

● کتابخانه‌ی ملی جمهوری تاتارستان

این مجموعه یکی از جدید‌ترین مجموعه‌های ایجاد شده است. کتابخانه به صورتی منظم مأموریتهای باستان‌نگاری را در تاتارستان سازماندهی می‌کند. از ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۹ بیش از ۲۰۰۰ نسخه‌ی خطی و ۶۰۰۰ کتاب با خط عربی و شمار زیادی اسناد گوناگون گردآوری شده است. نسخ خطی این مجموعه مربوط به سده‌های نهم تا چهاردهم هجری است و کهن‌ترین نسخه‌ی خطی آن، مجموعه‌ای است با آثاری از سده‌های نهم و دهم هجری. نسخه خطی به زبان تاتاری شامل دوازده فهرست منظومه‌ی قل علی به نام «قصه‌ی یوسف»، فهرست منظومه‌ی قسام کتاب، «جمجمه سلطان»، فهرست «داستان آقساق تیمور» و فهرست «قصه‌ی آئوک» است. فهرستهای منظومه‌های پیشتر ناشناخته‌ی مولاقلی، نویسنده‌ی مشهور تاتار سده‌ی یازدهم هجری در زمره‌ی مهمترین یافته‌ها تلقی می‌شود.

مجموعه‌ی نسخ خطی کتابخانه‌های قازان و فهرست‌های مربوطه، این مجموعه‌ها را در ردیف بزرگترین مجموعه‌های روسیه قرار می‌دهد. این نسخه خطی بیشتر به زبان عربی ودر حد کمتری به زبان تاتاری و فارسی هستند. از لحاظ موضوعات آثار عربی تقریباً تمامی عرصه‌های علوم سنتی اسلامی را در بر می‌گیرد. آثار فارسی و تاتاری در حوزه‌ی ادبیات و شعر است.

گزیده‌ای از نسخ خطی، کتب چاپی قدیم و اسناد عربی، فارسی و تاتاری جمهوری تاتارستان

الف) نسخ خطی فارسی:

۱) شماره‌ی ف ـ ۱۶۶، گلستان، نوشته‌ی سعدی شیرازی، ۶۹۰ بایگانی، موضوع: شعر، دارای ۱۸۰ صفحه، قطع جلد ۱۶ در ۲۱ سانتی‌متر.

۲) شماره‌ی ف ـ ۱۶۹ ـ سبحه‌الابرار، نوشته‌ی عبدالرحمان جامی، ۶۹۰ بایگانی، موضوع: شعر، دارای ۱۸۰ صفحه، قطع جلد ۱۶ در ۲۱ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ف ـ ۶۹، مسلک‌‌المتقین، مربوط به سده‌ی سیزدهم هجری، نوشته‌ی صوفی الهیار‌ابن‌الله قلی، موضوع: تصوف، منظومه‌ی مذهبی و اخلاقی، سال نگارش ناشناخته است، دارای ۷۱۸ صفحه، قطع جلد ۱۳ در ۲۴ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ف ـ ۶۰، حیرته الفقهه و محبت الفضاله، سال نگارش: ۱۱۹۴ ق، موضوع: فقه‌، دارای ۱۰۶ صفحه، قطع جلد ۱۵ در ۲۰ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ف ـ ۴۰، تیمورنامه‌،نوشته‌ی عبدالله جامی (متخلص به هاتفی)، موضوع: تاریخ مسجع تیمور، دارای ۳۲۱ صفحه، قطع جلد ۱۴ در ۲۱ سانتی‌متر.

۶) شماره‌ی ف ـ۴۲، تاریخ اعصم الکوفی، سال نگارش: ۱۲۹۳ق، نوشته‌ی ابومحمد احمد ابن اعصم الکوفی، موضوع: تاریخ خلافت، ترجمه از عربی به فارسی، دارای ۳۱۵ صفحه، قطع جلد ۱۶ در ۵/۲۷ سانتی‌متر.

۷) شماره‌ی ف ـ ۳۰۶‌ـ مکتوبات قدسی، سال نگارش: ۱۲۳۲ ق، نوشته‌ی احمد الفاروقی، موضوع: تصوف، دارای ۴۹۲ صفحه، قطع جلد ۱۳ در ۲۷ سانتی‌متر.

۸) شماره‌ی ف ـ ۲۴۱ ، نفحات الانس، کتابت عبدالغفور لاری، سال نگارش ناشناخته است، موضوع: تصوف، شرح حال بزرگان صوفیه، دارای ۷۲۵ صفحه، قطع جلد ۱۲ در ۲۱ سانتی‌متر.

۹) شماره‌ی ف ـ ۳۵۴ ،‌تفسیر حسینی، موضوع: تفسیر، سال نگارش ناشناخته است، دارای ۱۲۲ صفحه، قطع جلد ۱۵ در ۲۶ سانتی‌‌متر.

۱۰) شماره‌ی ف ـ ۵۷، نزهت‌‌القلوب، نوشته‌ی حمدالله ابن ابوبکر المستوفی القزوینی، سال نگارش: ۱۱۲۲ ق، مضوع:اخترشناسی، جغرافیا، فلزات، دامپروری و غیره، دارای ۲۲۳ صفحه، قطع جلد ۱۸ در ۵/۲۵ سانتی‌متر

ب) نسخ خطی عربی

۱) شماره‌ی ۳۷۶۵ ع، قرآن، فهرست آغاز سده‌ی دوازدهم هجری،‌ آستراخان، دارای ۴۷۰ صفحه، قطع نسخه، ۵/۲۱ در ۵/۳۵ سانتی‌متر.

۲) شماره‌ی ۲۹۹۸ ع، فوائد وفیه به حل مشکلات القافیه، زمان نگارش: سده‌های دوازدهم یا سیزدهم هجری، موضوع: دستور زبان، نوشته‌ی ابن الحاجب، ناسخ ناشناخته است. دارای ۳۷۸ صفحه و چهارده صفحه‌ی غیر‌اصلی، قطع جلد ۵/۱۶ در ۵/۲۷ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ۱۸۵۲ ع، شرح کتاب الاسباب و السلامات، نوشته‌ی عود الکرمانی، سال نگارش: ۱۰۱۵ ق، موضوع: پزشکی، طومار به زبان فارسی، دارای ۳۳۲ صفحه و پنج صفحه‌ی غیراصلی، قطع جلد ۶/۱۷ در ۲۸ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ۱۰۷۴ ـ ۱۰۶۷ ع، مجموعه (مجموعه‌ی نسخ خطی)، موضوع: اخترشناسی؛ ۴۱۰۶۹، طوالی‌الانوار (عروج آفتاب و کواکب)، زمان نگارش: آغاز نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم هجری، دارای ۲۸۳ صفحه، قطع جلد ۵۷/۱۷ در ۵/۲۲ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ۱۱۲۱ ـ ۱۱۲۰ ع، مجموعه شامل: اشکال التأسیس، نوشته‌ی شمس‌الدین محمدبن اشرف السمرقندی، مربوط به سده‌های هفتم و هشتم هجری، سال نگارش: ۷۳۸ ق؛ شرح مختصر مبادی هندسه براساس کتاب مبادی هندسه‌ی اقلیدس، مؤلف تحلیلی از ۳۵ فرضیه. ارائه می‌د هد، دارای ۱۷۲ صفحه، قطع جلد ۳/۸ در ۲/۱۴ سانتی‌متر.

۶. شماره‌ی ۳۲۴۳ ع، کتاب وقایه‌الروایه فی مسائل الهدایه، نوشته‌ی محمد صدرالشریعه‌ الثانی، زمان نگارش، سده‌های دوازدهم یا سیزدهم هجری، موضوع:‌ فقه، دارای ۱۷۰ صفحه، قطع جلد ۱۷ در ۱/۲۲ سانتی‌متر.

ج) نسخ خطی تاتاری:

۱) شماره‌ی ۱۱۱۵ ت، تواریخی بولگاریه، نوشته‌ی حسام‌الدین بن شرف‌الدین مسلمی البوگاری، سال نگارش: ۱۲۴۸ ق، دارای ۱۴۳ صفحه، قطع جلد ۱۷ در ۲۲ سانتی‌متر.

۲) شماره‌ی ۲۰۵۳ ت، فقهه کتابی، زمان نگارش: سده‌ی سیزدهم هجری، دارای ۱۰ صفحه، قطع جلد ۱۰ در ۱۷ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ۳۶۷۳ ت ، قصه‌ی یوسف، نوشته‌ی قل‌علی، زمان نگارش: سده‌ی سیزدهم هجری، دارای ۱۲۳ صفحه، قطع جلد ۵/۹/ در ۴/۱۶ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ۲۳۶۶ ت، معشوق‌نامه، زمان نگارش: نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم هجری، دارای ۵۱ صفحه، قطع جلد ۵/۱۱ در ۵/۱۷ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ۱۰۷ ت، جغرافیای کبیر، نوشته‌ی قیوم ناصری، قازان ۱۸۹۳، دارای ۱۵۰ صفحه، قطع جلد ۱۹ در ۳۰ سانتی‌متر.

● لیتوگرافی تاتاری:

۱) شماره‌ی ۴۷۲ گوتو، کاتب چلبی، دارای ۹۰ صفحه، قطع جلد ۱۷ در ۵/۲۵ سانتی‌متر.

۲) مناجات لر، نوشته ‌وایسی بهاءالدین، قازان ۱۸۷۴، دارای ۸۸ صفحه، قطع جلد ۶/۱۵ در ۵/۲۲ سانتی‌متر.

● کتب چاپی تاتاری:

۱) شماره‌ی ۲۳۴ ت، اسلام فیلسوف لری، نوشته‌ی گابده موسی، قازان ۱۹۱۲، دارای ۴۲صفحه، قطع جلد ۸ در ۱۵ سانتی‌متر

۲) شماره‌ی ۴۲۸ گوتو، منتخبات، نوشته‌ی آنتون موفلینسکی، منتخبات عثمانی برای تدریس در دانشگاه، بخش دوم، سن‌پترزبورگ، ۱۸۵۹، دارای ۱۷۶ صفحه، قطع جلد ۱۵ در ۵/۲۴ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ۵۴ گوتو، محمدیه، قازان ۱۸۴۵، چاپخانه‌ی لیودویگ شویتسا، دارای ۳۰۰ صفحه، قطع جلد ۲۱ در ۲۹ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ۸۱۰ ت،‌البولگاری الماگاری، نوشته‌ی رضاءالدین فخرالدین، ۱۹۰۸، دارای ۷۲ صفحه، قطع جلد ۵/۱۴ در ۲۴ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ۸۱۲ ت، ابن‌گارابی، نوشته‌ی رضاءالدین فخرالدین، قازان ۱۹۱۲، دارای ۱۴۸ صفحه، قطع جلد ۵/۱۵ در ۲۳ سانتی‌متر.

۶) شماره‌ی ۸۱۳ ت، ابن تیمیه، نوشته‌ی رضاءالدین فخرالدین، قازان ۱۹۱۱، دارای ۷۴ صفحه، قطع جلد ۵/۱۵ در ۲۳ سانتی‌متر.

۷) شماره‌ی ۸۰۱ ت، اللزومیات، نوشته‌ی موسی بیگی، قازان، ۱۹۰۷، دارای ۱۰۴ صفحه، قطع جلد ۱۶ در ۵/۲۳ سانتی‌متر.

۸) شماره‌ی ۹۸۹ ت، یوآنیچ، نوشته‌ی گ. توکایف، قازان، ۱۹۰۸، دارای هفت صفحه،‌ قطع جلد ۵/۱۶ در ۲۳ سانتی‌متر.

۹) شماره‌ی ۳۰۷۸۳ت ، حسن خط ناموناسی، نوشته‌ی گ . احمرف، قازان، ۱۹۱۱، دارای ۱۱ صفحه، قطع جلد ۱۸ در ۵/۲۲ صفحه.

۱۰) کیراکله خطبه لر، قازان، ۱۹۱۲، دارای ۲۰ صفحه، قطع جلد ۵/۱۴ در ۵/۲۱ سانتی‌متر.

۱۱) شماره‌ی ۲۴ـ ۱، شورا، ۱۹۰۹، دارای ۸۷۲ صفحه، قطع صفحه ۲۰ در ۵/۳۰ سانتی‌متر.

۱۲) شماره‌ی ۱۲ ـ ۳، اقتصاد، ۱۹۱۰، دارای ۴۲۴ صفحه، قطع صفحه ۱۷ در ۲۶ سانتی‌متر.

۱۳) شماره‌ی ۴ ـ ۱، سویمبسیکا، ۱۹۱۶؛ شماره‌ی ۱۸ـ ۵، ۱۹۱۷، دارای ۳۴۰ صفحه، قطع صفحه ۱۸ در ۵/۲۵ سانتی‌متر.

۱۴) شماره‌ی ۱۵ ـ ۱، مکتب، ۱۹۱۳، دارای ۴۸۰ صفحه، قطع صفحه ۵/۱۷ در ۵/۲۵ سانتی‌متر.

۱۵) تفسیر نعمانی، قازان، ۱۹۱۱، دارای ۴۰۷ صفحه، قطع کتاب ۵/۲۶ در ۵/۱۸ سانتی‌متر.

۱۶) اِ. ن. برزین، سیاحت در شمال ایران، قازان، ۱۸۵۲ دراای ۳۴۷ + ۷۲ صفحه، قطع کتاب ۱۶ در ۲۴ سانتی‌متر.

۱۷) ف. اِردمان، هرودوت حماسه‌ی خود را در مورد تاریخ ایران قدیم از منابع فارسی اقتباس کرده است، قازان، ۱۸۴۰، دارای ۴۱ صفحه، قطع جلد ۱۷ در ۲۶ سانتی‌متر

آرشیو نسخ خطی اسلامی انستیتوی زبان،‌ادبیات و هنر ع. ابراهیمف فرهنگستان علوم تاتارستان

۱) شماره‌ی ۵۰۶۷ ـ ۳۹ ـ‌Kol، گلستان، نوشته‌ی شیخ سعدی، زمان نگارش: سده‌ی دوازدهم هجری، دارای ۸۴ صفحه، قطع جلد ۵/۱۶ در ۲۱ سانتی‌متر.

۲) شماره‌ی ۳۳۹۱ ـ ۳۹. Kol، قصه‌ی یوسف، نوشته‌ی جامی، زمان نگارش: ۱۲۵۹ ق، دارای ۹۹ صفحه، قطع جلد ۵/۱۷ در ۵/۲۲ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ۳۶۱۴ ـ ۳۹ Kol، حمید بیحد، نوشته‌ی عطار، زمان نگارش: سده‌ی دوازدهم هجری، دارای ۷۰ صفحه، قطع جلد ۱۶ در ۵/۲۰ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ۵۷۷۸ ـ ۳۹. Kol، عطار، ۱۸۹۸، دارای ۸ صفحه، قطع جلد ۱۱ در ۵/۱۷ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ۵۰۷۱ ـ ۳۹. Kol، گلستان، نوشته‌ی شیخ سعدی، زمان نگارش: سده‌ی دوازدهم هجری، دارای ۶۵ صفحه، قطع جلد ۵/۱۵ در ۲۰ سانتی‌متر.

۶) شماره‌ی ۱۳ ـ ۴۵. Kol، شرح گاینل گیلم، موضوع: منطق، زمان نگارش: نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم هجری.

۷) شماره‌ی ۱۹ ـ ۴۵. Kol، قصه‌ی سید‌بطال، زمان نگارش: سده‌ی سیزدهم هجری، دارای ۳۰۲ صفحه، قطع جلد ۱۵ در ۳۳ سانتی‌متر.

● آرشیو ملی جمهوری تاتارستان

۱) شماره‌ی ف ۱۰، آپ ۶، د ۱۵، الوافیه فی شرح القافیه، تفسیر رکن ‌الدین الحسن‌بن محمد الاسترآبادی (درگذشت: ۷۱۵ ق)، پیرامون دستور زبان ابن الحاجب (درگذشت: ۶۴۶ ق)، فهرست سال ۸۷۷ ق، دارای ۱۹۱ صفحه، قطع نسخه‌ی خطی ۱۷ در ۲۵ سانتی‌متر.

۲) شماره‌ی ف ۱۰، آپ ۶، د ۹، شرح عبدالله، کتاب درسی دستور زبان عربی به فارسی، فهرست سال ۱۷۸۸ م، دارای ۱۱۲ صفحه، قطع نسخه‌ی خطی ۱۷ در ۲۲ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ف ۱۰، آپ۶، د ۴۹، مجموعه‌، موضوع، بیشتر درباره‌ی منطق به عربی و فارسی، تاریخ دو اثر چنین است: ۹۹۴ ق و ۹۹۶ ق، دارای ۱۱۲ صفحه، قطع نسخه‌ی خطی ۱۷ در ۲۲ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ف ۱۰، آپ، ۵۵، د ۵۵، مجموعه، آثار اول و سوم درباره ‌تصوف به فارسی، دارای ۱۵۴ صفحه، قطع نسخه‌ی خطی ۱۴ در ۱۹ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ف ۱۱۸۶، سندی از ذخیر‌ی شخصی ا. ک. کاظم بیک، حاوی نسخ خطی چاپ نشده‌ی این دانشمند: زبان و ادبیات ایرانیان پیش از اسلام، ادبیات فارسی، حماسه‌ی ایران، داستانهای حماسی ایرانیان قدیم، اسطوره‌ی ایرانیان.

۶) شماره‌ی ف ۹۷۷، آپ، سوویت، د ۱۴۴۳، ل ل ۲۰ ـ ۹، سندی از دانشگاه قازان، حاوی متن سخنرانی ا. ک. کاظم بیک به فارسی در مورد زیبایی شعر فارسی که در مجلس باشکوهی در دانشگاه قازان در ۵ ژوئیه ۱۸۲۹ ایراد شده است.

۷) شماره‌ی ف ۹۷۷، آپ. سوویت،‌د ۲۷۹۸، سندی درباره‌ی اجازه دادن به یک ایرانی از اهالی مازندران به نام حای میرابوطالب میرمؤمن اف، استاد زبان فارسی دانشگاه قازان از سال ۱۸۳۹ تا ۱۸۴۶ م و به همین گونه به کاظم بیگ مبنی بر پوشیدن لباس مخصوص متشکل از قفطان ابن سیمدوزی شده یا شمشیری به کمر.

۸) شماره‌ی ف ۱۳۹، آپ ۱، د ۳۳ و۳۴، اسنادی درباره‌ی میراث و تقسیم دارایی میرمؤمن اُف، استاد دانشگاه قازان.

۹) شماره‌ی ف ۹۷۷، آپ. ف ف ی، دی ۳۸۸، آپ سوویت،‌ د ۹۲۴۵، سندی درباره‌ی اعزام فارغ‌التحصیلان دانشگاه قازان. ا‍ِ.ن. برزین و و.ف. دیتل به سیاحت در عثمانی، ایران، ‌شام و مصر برای تکمیل زبانهای عربی و فارسی و ترکی.

۱۰) شماره‌ی ف . ر ـ ۱۰۰، آپ ۱، د ۶۵۰، ل ۲۱۹، آپ، سندی مبنی بر اعطای کمک زحمتکشان جمهوری تاتارستان در سال ۱۹۲۳ به ملت ایران که در ناحیه‌ی تربت حیدریه بر اثر زلزله زیان دیده بودند. مبلغ دو هزار روبل از وجوه شورای اتحادیه‌های صنفی تاتارستان برای این منظور اختصاص یافت.

۱۱) شماره‌ی ف ۱۳۹، آپ ۱، د ۴۳، ل ل ۶۹، آپ ۷۰، درخواست نامه‌ی بیوه‌ی میرمؤمن اُوا، سروجمال بنت ولید به استاندار نظامی قازان درباره‌ی ارث، مورخه ۲ آوریل ۱۸۶۳.

۱۲) شماره‌ی ف ۱۳۹، آپ ۱، د ۳۳، ل ۳۱۶، وکالت نامه‌ی وراثت میرمؤمن اُوا (به فارسی)، سال نگارش: ۶ اکتبر ۱۸۵۴ م.

۱۳) شماره‌ی ف ۱۱۸۶، آپ ۱، د ۱۴، ل ل ۳۸ ـ ۱، نسخه‌ی خطی ۱.ک. کاظم‌بیک،‌ موضوع: ادبیات فارسی، زمان نگارش: نیمه‌ی سده‌ی ۱۹ م.

● کتابخانه‌ی ملی جمهوری تاتارستان

الف‌) نسخ خطی

۱) شماره‌ی ۱۱ ف (۴)،‌شرح مشکوهٔ فی‌المناسک، سال نگارش: ۱۱۰۱ق، موضوع: مذهب، دارای ۲۳۷ صفحه، قطع جلد ۲۱ در ۵/۳۰ سانتی‌متر.

۲) شماره‌ی ۱۴۳ ف (۲۷)، لغات فارسی، نوشته‌ی نعمت‌الله رومی، زمان نگارش: آغاز سده‌ی دوازدهم هجری، دارای ۳۲۸ صفحه، قطع جلد ۱۴ در ۵/۲۰ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ۱۲۲ ف (۲۵)، تفسیر القرآن به فارسی، زمان نگارش: ۱۲۱۴ ق، دارای ۳۸۰ صفحه، قطع جلد ۵/۲۰ در ۳۱ سانتی‌«تر.

ب) کتب چاپی

۴) شماره‌ی ۱۵۲۴۴۳۶ ت و، دیوان حافظ شیرازی، عثمانی، ۱۸۸۳، دارای ۲۵۹،‌ صفحه، قطع کتاب ۱۵ در ۵/۲۳ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ۹۲ ـ ب ، فرید‌الدین عطار، پندنامه، قازان ۱۸۹۹.

موزه‌ی ملی جمهوری تاتارستان

۱) شماره‌ی ۶۷ ـ ۱۸۳۶۹، مثنوی جلال‌الدین رومی (به فارسی)، فهرست در آغاز سده‌ی سیزدهم هجری تدوین شده است. رونویسی توسط اوتیز ایمنی انجام گرفته. دارای ۳۴۹ + ۸ صفحه، ‌(اصل و رونوشت).

۲) شماره‌ی ۶۱ ـ ۱۸۳۶۹، عطاءالله کورساوی، شرح العقائد،‌ (به عربی) فهرست سال ۱۸۸۰، دارای ۲۸۴ صفحه، قطع صفحات ۱۷ در ۲۲ سانتی‌متر.

۳) شماره‌ی ۳۴ ـ ۱۸۳۶۹،‌ امام غزالی، کتاب مشکات‌الانوار (به عربی)، فهرست سده‌ی سیزدهم هجری، توسط عبدالمجید بن عبدالمنان کتابت شده،‌دارای ۶۴۶ صفحه، قطع جلد ۱۷ در ۲۱ سانتی‌متر.

۴) شماره‌ی ۳۳ ـ ۱۸۳۶۹، عبدالرحمان جامی،‌ نفحات‌الانس (ترجمه از فارسی به ترک)، قطع جلد ۱۷ در ۲۷ سانتی‌متر.

۵) شماره‌ی ۱۳، ۲۲۵۰۷، کتابی به عربی در مورد قوانین شریعت، فهرست سال ۱۲۴۴ ق/ ۱۸۲۹ م، دارای ۳۸۹ صفحه، قطع جلد ۲۳ در ۳۵ سانتی‌متر.

۶) شماره‌ی ۵۷۵۷، نشان صاحبگیری خان (رونوشت)، به ترکی، زمان نگارش، سده‌ی دهم هجری، دارای یک صفحه، قطع ۱۷ در ۷۵ سانتی‌متر.

۷) شماره‌ی ۵۷۵۸،‌نشان تُقتَمِش خان (رونوشت)، به ترکی، سده‌ی هشتم هجری، دارای یک صفحه، قطع صفحه ۲۵ در ۱۱۰ سانتی‌متر.

۸) رضاءالدین فخر ‌الدین اُف، جوامع گل کالیم شرحه، چاپ اورنبورگ ۱۹۱۶، دارای ۵۵۲ صفحه، قطع جلد ۱۶ در ۲۵ سانتی‌متر.

منبع: تاریخ روابط خارجی

نشریه مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، سال سوم، ‌شماره ۱۲