روند حذف خط فارسی

مورخین بر اساس ارقام موجود گفته اند که میزان با سوادی مردم در روسیه در پایان قرن ۱۹ میلادی حدود ۲۹ درصد بوده است و در میان ملیت های آسیای مرکزی میزان باسوادی از جمله تاجیکان ۴ در صد, ازبکها نزدیک ۲ درصد و ترکمنها تقریبا یک در صد بوده است

پس از پیروزی انقلاب سوسیالستی در روسیه، در سال ۱۹۱۹ دولت اتحاد جماهیر شوروی مصوبه ای را به نام مبارزه برای محو بی سوادی تصویب کرد.

رهبران دولت کمونیستی اعلام داشتند که بدون مردم با سواد ایجاد یک جامعه کمونیستی غیر ممکن است.

مورخین بر اساس ارقام موجود گفته اند که میزان با سوادی مردم در روسیه در پایان قرن ۱۹ میلادی حدود ۲۹ درصد بوده است و در میان ملیت های آسیای مرکزی میزان باسوادی از جمله تاجیکان ۴ در صد، ازبکها نزدیک ۲ درصد و ترکمنها تقریبا یک در صد بوده است.

باسواد سازی از راه تغییر خط

چیزی که در این زمان برای باسواد ساختن مردم از سوی عده ای از روشنفکران انقلابی مطرح شد موضوع تغییر خط یا پذیرش خط لاتین برای باسواد ساختن مردم و دور افکندن میراث زمان گذشته بود که میراث جامعه استثماری خوانده می شد. حتی تلاشهایی نیز صورت گرفت تا از الفبای لاتین برای زبان روسی استفاده شود.

اما علاقه مندی برای پذیرش خط لاتین برای ملیت های ترک زبان آسیای مرکزی و روسیه و قفقاز که تا این زمان از الفبای عربی استفاده می کردند قوی تر بود، اگرچه افراد مخالف به قبول این خط در میان افراد باسواد این ملیت ها نیز کم نبوده است .

پس از آمادگی های کوتاهی در سال ۱۹۲۹ دولت ازبکستان که تا همین سال جمهوری خود مختار تاجیکستان شامل آن بود با صدور فرمانی استفاده از خط عربی را در ادارات دولت و مکاتب ممنوع اعلام کرد. اگرچه قرار بود تبدیل رسم الخط به تدریج صورت بگیرد و سال ۱۹۳۲ به انجام برسد.

تغییر خط تاجیکان

در تاجیکستان نیز تلاش عملی دولت برای رسمی ساختن خط لاتین در سال ۱۹۲۹ آغاز شد. اما روند قبول این خط و طرد کردن خط فارسی چه گونه بوده است.

پیوند گلمرادزاده محقق تاجیک در اینباره می گوید: "شعاری که در آن دوره خیلی معروف بود باسواد کردن همه مردم بود. بهانه پیش آوردند، که برای با سواد کردن همه مردم الفبای فارسی مشکلات زیاد ایجاد می کند و باید برای تاجیکان در دنیای نو الفبای نو ساخته شود و این الفبای نو باید الفبای لاتینی باشد. و اولین مقاله ای که در این زمینه در شماره دوم مجله رهبر دانش در سال ۱۹۲۷ چاپ شد مقاله معروف زاده تحت عنوان "تاجیکان و الفبای نو" بود. بعد از این در شماره سه مجله رهبر دانش لایحه الفبای نو عبد الرئوف فطرت منتشر شد."

ظاهرا هدف اساسی دولت کمونیستی آن دوره با سواد ساختن مردم اعلان می شد اما محققان می گویند هدف اساسی تغییر خط از بین بردن نفوذ دین ونمایندگان دین به خصوص دین اسلام در این منطقه بوده است، زیرا کمونیستها دین را عامل استثمار طبقه های زحمتکش از سوی طبقات حاکم دارا در جامعه طبقاتی تلقی می کردند.

ایرج بشیری محقق تاریخ تاجیکستان در دانشگاه مینسوتای آمریکا می گوید یکی از اهداف دیگر بی سواد ساختن مردم بوده تا بلشویک ها بتوانند نشان بدهند که مردمان بی سواد را باسواد کرده اند.

وی می گوید: " یکی اش را میتوانیم بگوئیم جنبه بی سواد کردن و یکی اش را می توانیم جنبه اسلامی بگو ییم. بی سوادی در این است، که هر بار که ما الفبای یک مملکت راعوض بکنیم مردم آن مملکت را به طور کامل بی سواد می کنیم برای دوره ای که بتوانند زحمت بکشند و الفبای جدید را یاد بگیرند و این مردم را از افکار و از آن چه در نوشته هایشان دارند دور می کند. یکی از دلایل به نظر من این بوده، که می خواستند مردم مسلمان را از منبع اسلامی خودشان دور بکنند."

به نظر محققین از بین بردن خط فارسی در تاجیکستان هدف های دیگر را هم پی گیری می کرده است.

آقای گلمرادزاده در این باره می افزاید: "بدین وسیله علایق و پیوند هایی را، که میان مردم فارسی زبان آسیای میانه و مردم ایران و افغانستان بود، قطع می کردند."

مخالف تغییر خط، دشمن انقلاب

اما خط لاتین از سوی مردم چگونه مورد استقبال قرار گرفت؟

در آثار تاریخی دوره شوروی سابق که مردم فاقد آزادی بیان بودند و آثار تاریخنگاران از سوی دولت سانسور می شد تنها از موفقیتهای نظام شوروی سخن در میان است. تغییر خط بخشی از انقلاب فرهنگی محسوب می شد و با مخالفین این انقلاب مبارزه می شد.

اما آیا افرادی بوده اند که به این روند در تاجیکستان مخالفت داشتند؟

در ابتدای بحث مبنی بر تغییر خط در تاجیکستان در سال های ۲۰ قرن بیست در مطبوعات نظر های مختلف وجود داشت ولی به تدریج جانبداری دولت از تغییر خط به اندازه ای می رسد، که هر فرد مخالف تعویض خط فارسی به خط لاتین به مثابه دشمن انقلاب شناخته می شود.

کمال عینی محقق تاجیک و فرزند صدر الدین عینی بنیان گذار ادبیات شوروی تاجیک درباره مخالفت یا ترس از مخالفت در رابطه با منسوخ ساختن خط فارسی در تاجیکستان چنین می گوید:

"پدر من نقل می کردند که در یک جلسه شعاری روی دیوار نصب شده بود، که "قبول خط لاتین امر انقلاب است، زنده باد انقلاب، مرگ بر دشمنان انقلاب! و سه نفر وارد جلسه شدند و از حاضرین پرسیدند چه کسی مخالف قبول خط لاتین است. همه سرهای خود را پایین انداختند وهمه خاموش بودند."

---