روش های تربیت دینی

یكی از گستره ها در «تربیت دینی » استفاده از روش Method هایی است كه نه تنها شایسته, بلكه بایسته است كه در تربیت دینی مربیان و فراگیران بویژه نوجوانان, جوانان, دانش آموزان و دانشجویان به كار گرفته شود و استفاده از روش های تربیتی صحیح, از اصول و مبانی مهمی است كه همه دست اندركاران مسایل تربیتی نوجوانان و جوانان باید به آن توجهی وافر كنند, زیرا «دنیای امروز, دنیای به كارگیری روش ها و بهره گیری از راه كارهاست »

یكی از گستره‏ها در «تربیت دینی‏» استفاده از روش (Method) هایی است كه نه تنها شایسته، بلكه بایسته است كه در تربیت‏دینی مربیان و فراگیران - بویژه نوجوانان، جوانان، دانش‏آموزان و دانشجویان - به كار گرفته شود و استفاده از روش‏های‏تربیتی صحیح، از اصول و مبانی مهمی است كه همه دست اندركاران مسایل‏تربیتی نوجوانان و جوانان باید به آن توجهی وافر كنند، زیرا «دنیای امروز، دنیای به كارگیری روش‏ها و بهره‏گیری از راه كارهاست.»

امام رضاعلیه السلام در این زمینه می‏فرماید: «هر كس در پی كاری، از همان راه و روش آن رود، هرگز نلغزد و اگر بلغزد، راهكار رهایی‏اش را نیز بیابد.» (۱)

به هر ترتیب شایسته است تا دو نكته مهم را فراروی خویش داشته باشیم:

۱. در این نگاشته، ما روش‏های تربیتی را از آموزه‏های وحیانی و اندیشه‏های ولایی برگرفته‏ایم. به همین جهت، در فهرست منابع چیزی از دیگران ارایه نكرده‏ایم .

۲. به جهت رعایت اختصار، بیشتر به جنبه‏های تئوریك موضوع پرداخته‏ایم، اگر چه به جنبه‏های كاربردی آن نیز توجه داشته‏ایم. از این‏رو، حتی ازآوردن متن آیات و روایات و غالبا از ذكرمثال، تجربه‏ها و نمونه‏های عملی، پرهیخته‏ایم و به تعبیر مولانا«بحر در كوزه‏» كرده‏ایم، اما:

گر بریزی بحر را در كوزه‏ای چند گنجد؟ قسمت‏یك روزه‏ای

اكنون به تبیین برخی از روش‏های تربیت دینی - بویژه برای نوجوانان، جوانان، دانش‏آموزان و دانشجویان - می‏پردازیم كه عبارتند از:

۱. روش تربیت تقلیدی

تقلید بر چهار نوع است:

الف. تقلید آگاهانه و سودمند (مانند تقلید در كارهای مثبت).

ب. تقلید آگاهانه و زیان‏مند (مانند تقلید در كارهای منفی).

ج. تقلید ناآگاهانه و سودمند (مانند تقلید كودك در یادگیری سخن گفتن).

د. تقلید ناآگاهانه و زیان‏مند (مانند تقلید كودك در به كارگیری سخنان زشت).

نوع اول و دوم از تقلید، همان الگوبرداری مثبت، یا منفی از دیگران است كه در «روش تربیتی الگویی‏» به آن خواهیم پرداخت.

در قرآن كریم و در داستان هابیل و قابیل به نوع اول از تقلید اشاره شده است. «پس، خدا زاغی را برانگیخت كه زمین را می‏كاوید، تا به قابیل نشان دهد چگونه جسد برادرش هابیل را پنهان كند. (۲)

به نوع چهارم از تقلید نیز در قرآن مجید و در مورد كافران نیز اشاره شده است. «چون به آنان گفته می‏شود از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی كنید، گویند: نه، بلكه از چیزی كه پدران خود را بر آن یافته‏ایم پیروی می‏كنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزی را درك نمی‏كرده و به صواب نمی‏رفتند شایسته تقلیدند». (۳)

پس، این گونه تقلیدهای كوركورانه و بدون دلیل‏های خردمندانه كاملا نكوهیده است و باید درباره این نوع تقلیدها گفت:

خلق راتقلیدشان بر باد داد

ای دو صد لعنت‏بر این تقلید باد

در این جا لازم است تا به دو نكته مهم اشاره كنیم:

الف: استفاده مثبت از روش تقلیدی در تعلیم و تربیت، شایسته و گاه بایسته است، ولی استفاده منفی از آن شایسته نیست.

ب: با توجه به تقلیدورزی شدید فرزندان و دانش‏آموزان، باید همه ما كاملا مواظب گفتار و رفتار خود باشیم. برای نمونه، یكی ازمربیان ورزش به علت زانو درد به هنگام ورزش كردن، زانوبندی را به پای چپ خود می‏بندد. پس از سپری شدن چند جلسه آموزشی و تمرین ورزشی، متوجه می‏شود كه برخی از شاگردان وی بدون داشتن هیچ گونه زانو دردی هنگام ورزش كردن، زانوبندی را به پای چپ خویش و حتی پای راستشان هم می‏بندند، و این مساله نشان می‏دهد كه رفتارمربیان، حتی به طور ناخواسته، تا چه میزانی می‏تواند مورد تقلید متربیان و فراگیران قرار بگیرد و بر آنان تاثیر بگذارد.

۲. روش تربیت تلقینی

از روش‏های دیگری كه می‏توان در تربیت‏به كار گرفت، تلقین مثبت‏به خود و دیگران است. امروزه نیز یكی از روش‏های درمان برخی از بیماری‏ها، مانند افسردگی، منفی‏نگری، ناامیدی و وسواس، روش تلقین درمانی است.

بنابراین تكرار ۳۱ بار آیه «فبای‏آلا ربكما تكذبان‏» در سوره الرحمن، و ۱۰ بار آیه «ویل یومئذ المكذبین‏» در سوره مرسلات و ۸ بار آیه «فاتقوا الله و اطیعون‏» و ۵ بار آیه «و ما اسالكم علیه من اجر...» در سوره شعرا، نشان از اهمیت‏به كارگیری «روش تلقینی‏» دارد حضرت امیر مؤمنان علی‏علیه السلام نیز این روش را مورد توجه قرار داده و می‏فرماید:

«اگر بردبار نیستی، خود را همانند بردباران نما; زیرا بسیار اندكند كسانی كه خود را به گروهی همانند می‏كنند و یكی از آنان نمی‏شوند». (۴)

هم چنین حضرت امام خمینی‏قدس سره می‏فرمایند:

«یكی از چیزهایی كه برای انسان مفید است تلقین است... یك مطلبی كه باید در نفس انسان تاثیر بكند، با تلقینات و تكرارها بیشتر درنفس انسان نقش پیدا می‏كند.» (۵)

به همین جهت، اگر استفاده از روش تلقینی در تعلیم و تربیت‏به صورت «منفی‏» و «تحمیل‏» نباشد، بلكه به صورت «مثبت‏» و «آگاهانه‏» و «آزادنه‏» انجام پذیرد، بسیار مطلوب و مؤثر خواهد بود.

۳.روش تربیت تدریجی

پزشك روان‏شناسی می‏گفت: «در تعلیم و تربیت، جذب كردن پیش از ساختن است‏» و جذب كردن دیگران، غالبا زمینه سازی می‏خواهد و به كارگیری «روش تدریجی‏» در تعلیم و تربیت و ساختن انسان‏ها از لوازم مهم زمینه‏سازی پرورشی و آموزشی است. نزول آیات قرآن و ابلاغ آنها درمدت ۲۳ سال و به صورت تدریجی به مردم از سوی پیامبر اكرم علیها السلام كه مهم‏ترین و بهترین آموزش‏ها و روش‏های تربیتی را در قوانین عملی اسلام برای مردم; هم چون روزه، زكات و جهاد پس از ۱۵ سال، تحریم تدریجی ربا در آیات ۳۹ سوره روم و ۱۶۱ سوره نساء و ۱۳۰ سوره آل عمران و ۲۷۵ تا ۲۷۹ سوره بقره، و تحریم تدریجی مشروبات الكلی در آیات ۲۱۹ سوره بقره و ۴۳ سوره نساء و ۹۰ و ۹۱ سوره مائده، ارزش و اهمیت استفاده از روش تدریجی در مسایل تربیتی و آموزشی را نشان می‏دهد و بر آن تاكید می‏ورزد.

بنابراین اولا: توجه به روش تدریجی در تعلیم و تربیت، بدین معنی نیست كه در مراحل آغازین و سطوح پایین‏تر می‏توان از آموزش‏ها و استدلال‏های غلط و یا مساوی تربیتی بی پایه و سست پایه، استفاده كرد. و ثانیا: به كارگیری روش تدریجی در تعلیم و تربیت، تنها در قلمرو استدلال برهان‏ها نیست، بلكه در نوع مطالب و اعمال نیز صادق است. مثلا آیا آموزش مطلب عرفانی دقیق و فلسفی عمیق و واداشتن به انجام كارهای اخلاقی پسندیده مهم; مانند خواندن نماز شب، برای نوجوانانی كه به این حد از درك و عمل نرسیده‏اند، رو است ؟

و ثالثا: در تعلیم و تربیت تدریجی حتما باید سطح فكر، قدرت فهم و شرایط علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی فراگیران و فرزندان را در نظر داشت; زیرا هماره نمی‏توان برای بیماران مختلفی كه درد مشتركی نیز دارند، فقط یك نسخه درمانی ارایه كرد. شاید به همین دلیل بوده است كه معصومان ماعلیهم السلام به سؤال مشترك مانند «افضل الاعمال‏» برترین كارها، از سوی افراد گوناگون پاسخ‏های گوناگونی داده‏اند.

---