آسیب شناسی اولین مطبوعه های ارگان در ایران

ظهور و كاركرد مطبوعاتی تشكیلاتی در ایران معمولا در میان مباحث مطرح در این بخش همواره به پس از تولد احزاب سیاسی در ایران نسبت داده شده است. حال آنكه با شواهدی كه اتقان آن در این …

ظهور و كاركرد مطبوعاتی تشكیلاتی در ایران معمولا در میان مباحث مطرح در این بخش همواره به پس از تولد احزاب سیاسی در ایران نسبت داده شده است. حال آنكه با شواهدی كه اتقان آن در این تحقیق نشان داده خواهد شد، مطبوعات تشكیلاتی در یك شرایط خاص تاریخی و پیش از تولد احزاب سیاسی در ایران به وجود آمدند. تا جایی كه حتی پیش از انقلاب مشروطیت با جرایدی مواجه هستیم كه نام آنها با تشكیلات و انجمن های فعال آن عصر مشترك بوده است. به عبارتی مقارن انقلاب مشروطیت «كم كم شبنامه نویسی از میان رفت و این بار نوبت به انجمن سازی رسید». به طوری كه از حیث تعداد آن قدر بر تعداد آنها افزوده شد كه خبرنگار روسی كه در آن زمان در ایران بوده، آمار آنها را بالغ بر ۳۰ هزار انجمن برآورد كرد. این آمار را اگرچه فریدون آدمیت در كتاب ایدئولوژی نهضت مشروطیت قابل تضمین نمی داند اما به خوبی نشان دهنده تعداد فراوان انجمن ها در آن دوره است. به هر ترتیب موضوعی كه در این میان دارای اهمیت است ناظر بر این مطلب است كه بسیاری از این انجمن ها پیش از انقلاب مشروطه دارای جریده بودند كه برای متمایز شدن با سایر نشریات هم عصر از عنوان مشترك استفاده می كردند. جرایدی چون «روزنامه انجمن معارف»، «روزنامه انجمن اصفهان» و «روزنامه انجمن» در تبریز نمونه های بارزی از این جراید محسوب می شوند. اما نكته ای كه موجب شده این گونه جراید معمولا در بررسی تاریخ مطبوعات كشور در حاشیه قرار بگیرند، نخست به نوع فعالیت آنها مربوط بوده كه عمدتا فرهنگی و فاقد موضع گیری های سیاسی بودند و دوم به گردانندگان و نحوه انتشار آن بازمی گشته است. به عبارت بهتر مطبوعات تشكیلاتی یا ارگان به مطبوعاتی اطلاق می شود كه گروه یا تشكیلاتی سیاسی اجتماعی به صورت علنی و رسمی آن را چاپ می كند و عمدتا اعضای هیات تحریریه آن از میان همان تشكیلات هستند. به هر حال با گذشت یك سال از مشروطیت پیش از تشكیل مجلس دوم كه مقارن با شكل گیری احزاب سیاسی در ایران بود، نخستین روزنامه كه متعلق به یك جریان خاص سیاسی محسوب می شد و اتفاقا نام آن نیز ماخوذ از همان تشكیلات بود، منتشر شد كه بعدها مدیر آن نخستین روزنامه رسمی ارگان را در ایران منتشر كرد. ظهور انقلاب مشروطه تا حد فاصل انحلال مجلس سوم دارای چند ویژگی مشخص تاریخی است كه ارزیابی عملكرد مطبوعات در سه دوره موردنظر می تواند به سطح تحلیل درخصوص كاركرد مطبوعات در كشور كمك شایانی كند. در مجموع مقطع ده ساله موردنظر در این پژوهش، دارای ویژگی های مشابه و متنوعی است. هر سه مجلس مشروطه فرصت پایان كار را پیدا نكردند. مجلس اول به دلیل وضعیت نابسامان انجمن ها و تندروی جراید رادیكال به دستور محمدعلی شاه و به دست لیاخوف روسی به توپ بسته شد. مجلس دوم به علت تندروی انجمن ها و مطبوعات ارگان و نهایتا اولتیماتوم روسیه منحل شد و مجلس سوم نیز به دلیل ورود متفقین بدون آنكه به آخر برسد، به سرنوشت مجلس دوم مبتلا شد. در دوران پیش از مشروطه تا دوره مجلس سوم ما شاهد انواع مختلف مطبوعات با كاركردهای متفاوت هستیم كه بدون تردید ارزیابی نارسایی ها و نقاط قوت مطبوعات اولیه ارگان، نیازمند شناخت صحیح همین دوران است.

علیرضا باقری ده آبادی