سرک کشیدن به دنیای خواب

آنچه از خواب نمی دانستید

داستان ها و فیلم های کارتونی از خواب زمستانی بسیار گفته اند اما واقعیت این است که آنچه بیشتر می بینیم و تجربه می کنیم «خواب بهاری» و «خواب‌آلودگی بهاره» است. خواب بهاری به نوعی پلک‌های همه ما را سرکلاس، در اتوبوس، تاکسی و محل کار، سنگین و چشم هایمان را قرمز کرده است. به همین بهانه، در «پرونده پزشکی» این هفته به دنیای اسرارآمیز خواب سرک کشیده‌ایم...

ساعت بیولوژیک بدن در واقع همان ساعت درونی بدن شماست که زمان خواب و بیداری را مشخص و کمکتان می‌کند فعالیت خود را در روز افزایش دهید و در تاریکی شب از شدت آن بکاهید و استراحت کنید. این ساعت درونی زمان‌بندی مشخصی دارد و در افراد مختلف متفاوت است. نیاز انسان به خواب شبانه بر مبنای برخی فرضیه‌ها از صرفه‌جویی انسان برای انرژی سرچشمه می‌گیرد. این فرضیه‌ها می‌گوید انسان اولیه چون در تاریکی شب قادر به شکار نبوده است، برای صرفه‌جویی در انرژی موردنیاز بدن خود، شب‌ها می‌خوابیده است ولی این فرضیه روشن نمی‌کند چرا حالا که نزدیک به بیش از ۵۰۰ سال است که دیگر انسان می‌تواند شب‌‌ها را نیز چون روز برای انجام فعالیت خود روشن کند، مکانیسم تکاملی بدن خود را برای نخوابیدن و استفاده از زمان تطابق نداده است؟ روشن شدن شب‌ها با تغییر عادت‌ها و رفتارهای انسانی همراه شد و این کم شدن خواب شبانه، مشکلات و اختلال‌های خواب را به اپیدمی مزمن و فراگیر جهان تبدیل کرد. آمار می‌گوید از هر ۵ آمریکایی بزرگسال، یک نفر از یکی از اختلال‌های خواب رنج می‌برد. وضع ما شاید از آنها بهتر نباشد. برای درک اهمیت خواب، در این شماره سعی داریم شما را با زوایایی متفاوت از خواب آشنا کنیم و از پرمصرف‌ترین خوا‌ب‌آورها برایتان بگوییم. در شماره‌های بعدی از نظر بالینی به اختلال‌ها و بیماری‌های خواب خواهیم پرداخت.

● حرف اول

محرومیت از خواب می‌تواند مرگبار باشد

دکتر خسروصادق‌نیت

متخصص طب کار و فلوشیپ اختلالات خواب

عضو هیأت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران

خواب، ضرورت زندگی است و بدون آن حتی حیات هم به مخاطره می‌افتد و بعضی آزمایش‌ها روی حیوانات نشان می‌دهد محرومیت از خواب مطلق، مرگ را در پی دارد.

متوسط نیاز به خواب در بالغان ۵/۸-/۵/۷ ساعت است ولی این میزان به عوامل مختلفی بستگی دارد و ممکن است در بعضی بیشتر باشد. مثلا کسانی که فعالیت بدنی و فکری زیادی دارند، بیماران و کسانی که برای مسابقه‌های ورزشی تمرین‌های شدید انجام می‌دهند، به خواب بیشتری نیاز دارند. حتی دانش‌آموزان یا دانشجویانی که برای امتحان درس می‌خوانند، وقت و انرژی زیادی صرف می‌کنند و باید بیشتر بخوابند در صورتی که معمولا بیشتر آنها برای درس‌خواندن از ساعت خوابشان می‌زنند و این مساله باعث می‌شود توانایی‌شان کاهش یابد و اتفاقا نتیجه عکس برایشان دارد.

نکته دیگر، اثر سن در میزان نیاز به خواب است. نوزاد تا ۲۰ ساعت هم می‌خوابد ولی با افزایش سن، این ساعت خواب کمتر می‌شود و تا حدود سنین دبستان به ۹-۸ ساعت تقلیل پیدا می‌کند و تقریبا به اندازه بالغان می‌رسد. البته در سنین نوجوانی، نیاز به خواب افزایش مختصری می‌یابد.

نیاز به خواب هرکس براساس ساعت درونی بدن تنظیم می‌شود و بر همین اساس در زمان‌های مشخصی احساس خواب‌آلودگی می‌کنیم. مثلا از ۱۰ شب کم‌کم خواب‌آلوده می‌شویم تا ۲-۱ نصف شب این خواب آلودگی بیشتر می‌شود و تا ۴-۳ صبح به اوج خود می‌رسد ولی در ساعت‌های ۸-۷ صبح به حداقل می‌رسد. خواب مطلوب هم در همین ساعت‌هایی که خواب‌آلودگی‌مان شدیدتر است، انجام می‌شود. البته در مسافرت‌های طولانی‌ و وقتی عرض جغرافیایی عوض می‌شود، ساعت درونی بدن باید خود را با شرایط وفق دهد زیرا مثلا ساعت درونی هنگام رسیدن به مقصد می‌گوید ساعت ۱۲ ظهر و هوشیار است ولی در آنجا ساعت ۱۲ شب است. برخلاف تصور در سالمندان نیاز به خواب تغییر نمی‌کند ولی کیفیت آن افت جدی می‌یابد، خواب عمیق کمتر می‌شود و مدام از خواب بیدار می‌شوند.

● از اختلال کابوس تا خواب‌گردی

بازخوانی برخی از انواع اختلال خواب

دکتر محمد ترابی‌نامی

دکترای تخصصی علوم اعصاب و نوروسومنولوژی

بسیاری از اختلال‌های خواب با منشاء مغزی، به نوعی الگوی خواب طبیعی افراد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. با اینکه مغز تنظیم خواب را برعهده دارد، تنها ارگانی نیست که از خواب بهره می‌برد. نداشتن خواب کافی می‌تواند بر کیفیت عملکرد سیستم‌های مختلف و درنهایت روی سلامت عمومی‌ بدن به شدت تاثیر گذارد. سازوکار طبیعی کارکرد مغز از یک چرخه و ریتم تکرارشونده شبانه‌روزی تبعیت می‌کند که این ریتم شبانه‌روزی ممکن است در گونه‌ای از اختلال‌های خواب دچار بی‌نظمی ‌و اختلال کارکرد شود.

ممکن است هر کدام از ما جزو آن ۳۰ درصد جامعه در مقیاس جهانی باشیم که به نوعی از یکی از اختلال‌های خواب رنج می‌بریم.

بخش خاصی از اختلال‌های خواب به بی‌نظمی ‌کارکرد ریتم شبانه‌روزی خواب و بیداری ما برمی‌گردد.

این اختلال یک الگوی پایدار یا عودکننده از بی‌نظمی‌خواب است که از تغییر کارکرد سیستم زمانی شبانه‌روزی یا از ناهماهنگی نظام شبانه‌روزی درون‌زاد خواب – بیداری فرد و الزام‌های بیرونی مربوط به زمان و مدت خواب به وجود می‌آید. برخلاف سایر اختلال‌های خواب اولیه، اختلال خواب دوره شبانه‌روزی به خودی خود از کژکاری‌های مکانسیم‌های مولد خواب و بیداری ایجاد نمی‌شود بلکه ناهماهنگی‌های شبانه‌روزی باعث بی‌خوابی در زمان‌های خاص و خواب‌آلودگی زیاد در سایر زمان‌ها می‌شود و این اختلال در کارکرد اجتماعی، شغلی یا سایر حوزه‌های دیگر را به دنبال دارد.

انواع فرعی این اختلال عبارتند از:

- الگوی خواب تاخیری: ویژگی این نوع اختلال، تاخیر در ریتم‌های شبانه‌روزی از جمله چرخه خواب و بیداری است که با الزام‌های زندگی اجتماعی هماهنگ نیست. اندازه‌گیری ریتم‌های چرخه‌ای درون‌زاد مانند دمای بدن و سطوح ملاتونین پلاسما، این ناهماهنگی را نشان می‌دهد. ظرفیت جلو انداختن ساعت‌های بیداری– خواب در افراد این گروه به‌گونه‌ای نابهنجار کاهش می‌یابد و آنها را در حصار عادت‌های خوابیدن محبوس می‌کند. وقتی این افراد به حال خود گذاشته می‌شوند، مانند روزهای تعطیل آخر هفته، در زمان‌های ثابت ولی با تاخیر به خواب می‌روند و بیدار می‌شوند. افراد مبتلا از اشکال در به خواب رفتن در ساعت‌های مقبول اجتماعی شکایت دارند ولی به محض آنکه خواب آنها آغاز شود، روندی بهنجار پیدا می‌کند. همچنین در هنگام بیدار شدن در ساعت‌های مقبول اجتماعی نیز دچار مشکل هستند و اغلب طی ساعت‌های بیداری، خواب‌آلوده‌اند.

- نوع پرواززدگی: این نوع اختلال در اثر تضاد بین الگوی خواب ـ بیداری ناشی از نظام شبانه‌روزی و الگوی خواب و بیداری مورد نیاز در یک منطقه زمانی جدید به وجود می‌آید. افراد مبتلا، از ناهماهنگی بین ساعت‌های دلخواه و ساعت‌های الزامی ‌و ضروری خواب و بیداری شکایت دارند. شدت این ناهماهنگی متناسب با تعداد منطقه‌های زمانی است که مسافرت به آنجا انجام گرفته است. پرواز به شرق یعنی جلو افتادن زمان خواب – بیداری که اغلب دشوارتر است و پرواز به غرب یعنی به تاخیر افتادن زمان خواب – بیداری.

- نوع نوبت کاری: این اختلال از تضاد بین الگوی خواب – بیداری ناشی از نظام شبانه‌روزی و الگوی دلخواه خواب– بیداری موردنیاز برای نوبت کاری به وجود می‌آید. برنامه نوبت کار شبانه و برنامه‌های نوبت کاری چرخشی، بیشترین مشکل را به وجود می‌آورد زیرا وضعیت خواب و بیداری را به فرد تحمیل می‌کند که با وضعیت‌های شبانه‌روزی همخوانی ندارد و مانع از هرگونه سازگاری باثبات می‌شود. معمولا مدت خواب افرادی که شیفت‌کاری چرخشی دارند، کوتاه‌تر است و مشکلات استمرار خواب بیشتری دارند تا کسانی که صبح‌ها و بعدازظهرها کار می‌کنند. شیوع این مشکل در افراد شب‌کار حدود ۶۰ درصد است.

ناهنجاری‌های خواب برخلاف بدخوابی‌ها نه شامل ناهنجاری‌های در مکانیسم‌های ایجادکننده حالت‌های خواب-بیداری و نه شامل تنظیم زمانی خواب و بیداری هستند، بلکه ناهنجاری‌های خواب درواقع فعال شدن دستگاه‌های فیزیولوژی بدن در مواقع نامناسب خواب- بیداری است. مثلا دستگاه عصبی خودمختار، دستگاه حرکتی یا فرایندهای شناختی طی خواب، نابهنجاری‌های اختصاصی طی مراحل ویژه خواب ظاهر می‌شوند. افراد مبتلا به نابهنجاری‌های خواب، معمولا به جای شکایت از بی‌خوابی یا خواب‌آلودگی مفرط روزانه، از رفتار غیرعادی طی خواب شکایت دارند. این اختلال‌ها شامل اختلال کابوس، اختلال وحشت خواب، اختلال خوابگردی و ناهنجاری‌هایی خواب است که به گونه‌ای دیگر مشخص نشده‌اند.

● اختلال کابوس

ویژگی اصلی اختلال کابوس، رخداد مکرر رویاهای وحشتناک است که به بیدار شدن از خواب منجر می‌شود. فرد حین بیداری کاملا هوشیار است و کابوس‌ها معمولا به صورت زنجیره‌ای گسترده و طولانی از رویا رخ می‌دهند و باعث اضطراب یا وحشت شدید می‌شوند. محتوای رویا اغلب حول یک خطر تهدیدآمیز جسمانی است. کابوس‌ها معمولا شامل رویدادهای واقعی نیستند و در مرحله خواب متناقض بروز می‌کنند و با بازگشت کامل و یک حس طولانی ترس یا اضطراب، خاتمه می‌یابند. این اختلال بیشتر باعث پریشانی ذهنی می‌شود تا مشکل در کارکرد اجتماعی یا شغلی ولی اگر بیدارشدن‌ها زیاد باشد، ممکن است فرد به علت ترس زیاد، از خوابیدن امتناع ‌کند که این خود باعث خواب‌آلودگی زیاد، تمرکز ضعیف، افسردگی و اضطراب یا تحریک‌پذیری می‌شود و می‌تواند کارکردهای روزانه را مختل کند. شیوع کابوس در حدود ۴ تا ۸ درصد در جمعیت عمومی تخمین زده می‌شود و بیشترین فراوانی آن در اختلال‌های افسردگی، اسکیزوفرنی‌ها و افراد دچار استرس پس از سانحه، گزارش شده است.

● اختلال وحشت خواب

ویژگی اصلی این اختلال، بیدارشدن‌های ناگهانی از خواب با فریاد ناشی از وحشت یا گریه است. این اختلال معمولا در ثلث اول خواب و حین خواب بدون حرکات سریع چشم دوره اصلی شروع می‌شود و از ۱ تا ۱۰ دقیقه طول می‌کشد. این دوره‌ها با برانگیختگی خودمختار و جلوه‌های رفتاری ترس شدید همراه است. طی این دوره، بیدار کردن یا آرام کردن فرد مشکل است و اگر فرد در این حین بیدار شود، هیچ رویایی را به یاد نمی‌آورد امکان دارد فقط تعدادی تصاویر ذهنی منفرد و پراکنده را به یاد بیاورد. فرد پس از بیدار شدن در صبح روز بعد در مورد آن واقعه دچار یادزوددگی می‌شود. البته بعضی از افراد به‌طور مبهمی رویدادی را طی شب گذشته به یاد می‌آورند ولی دقیق و مفصل نیست. برای مطرح کردن چنین تشخیصی، فرد باید پریشانی یا اختلال قابل ملاحظه بالینی داشته باشد. شرمساری مربوط به این رویدادها ممکن است روابط اجتماعی را مختل کند. برخی مبتلایان از موقعیت‌هایی که امکان دارد باعث شود دیگران از این اختلال آگاه شوند مانند اردو رفتن، ملاقات با دوستان طی شب اجتناب کنند. شیوع این اختلال کمتر از ۱ درصد در جمعیت بزرگسال است.

● اختلال خوابگردی

خوابگردی که سومنامبولیسم نیز نامیده می‌شود، دوره‌های مکرر رفتار پیچیده حرکتی است که طی خواب آغاز می‌شود و شامل بلند شدن از بستر و قدم زدن است. دوره‌های خوابگردی در خواب با موج کند (مرحله ۳ یا ۴ خواب) آغاز می‌شوند و به همین دلیل اغلب طی یک‌سوم اول شب رخ می‌دهند.

در هنگام خوابگردی، هوشیاری و پاسخ‌دهی فرد کم است و نگاه خیره دارد و در مورد ارتباط برقرار کردن با دیگران یا کوشش‌های دیگران برای بیدار کردن او، بی‌تفاوت است. هرگاه فرد در طی این دوره بیدار شود، به‌طور محدود می‌تواند وقایع را به یاد آورد. بعد از این رویداد، امکان دارد فرد دوره‌ای از گیجی و اشکال در جهت‌یابی را تجربه کند و به دنبال آن بهبود کامل کارکرد شناختی و رفتار مناسب ظاهر می‌شود م۱۴. دوره‌های خوابگردی شامل رفتارهای متنوعی است. در دوره خفیف، فرد ممکن است در بستر بنشیند و به اطراف بنگرد یا ملحفه و پتو را جمع کند. در حالت‌های دیگر، فرد بر‌می‌خیزد، لباس می‌پوشد، قدم می‌زند، حمام می‌کند، غذا می‌خورد و حتی امکان دارد سرآسیمه بدود و از تهدیدی ظاهری بگریزد. گاهی خوابگردی با یک دوره گم‌گشتگی و گیجی پایان می‌یابد و گاهی نیز فرد به بستر بازمی‌گردد و تا صبح می‌خوابد و هنگام بیدار شدن در صبح، نسبت به این واقع یادزدودگی کامل دارد. افراد دچار خوابگردی اغلب دچار انزوا می‌شوند و از خوابیدن در خارج از منزل می‌پرهیزند. شیوع این اختلال ۱ تا ۷ درصد در جمعیت بزرگسال است.

● یک ساعت خواب شبانه بهتر از ساعت ها درمان و داروست!

دکتر محمدرضا صائبی‌پور

متخصص علوم اعصاب

در روزهای زندگی پر استرس امروزی، بسیاری از ما برای پرداختن به نیازهای امروز، مدام در حال هزینه‌کردن از آینده‌مان هستیم غافل از اینکه این معامله چه طراز سود و زیانی در پی خواهد داشت. مصداق بارز این هزینه‌کرد، کاستن از خواب شبانه برای افزایش هر چه بیشتر ساعت‌های بیداری است. حال آنکه خواب بهترین شیوه پیشگیری از بسیاری از بیماری ها و حوادثی است که بار مالی و جانی عظیم جهانی دارند. اپیدمی‌های افزایش وزن، مقاومت به انسولین و نشانگان متابولیک در جوامع امروزی با کم‌شدن مدت میانگین خواب و منقطع بودن آن ارتباط تنگاتنگی دارند.

باوجود پیشرفت‌های شگرف بشریت در عرصه‌های مختلف دانش و فناوری، همچنان جوامع گوناگون در حسرت روزافزون دارو یا شیوه‌ای بی‌نقص و کارآمد برای به حداکثر رساندن کارایی و کیفیت ساعت‌های خواب هستند.

هرچند توفیقاتی نیز در این زمینه حاصل شده، اما روش‌های نوین القا و تعمیق خواب هنوز در مراحل ارزیابی بالینی‌اند. به راستی چه می‌شد اگر همانند بسیاری از سیستم‌ها و دستگاه‌های مورد استفاده روزمره، می‌شد عملکرد ذهن خود را نیز مطابق با شرایط ایجابی تنظیم کرد؟

تصور کنید چقدر ناراحت‌کننده است اگر یک روز صبح با زدن استارت خودرویمان روشن نشود و در مقابل شنیدن صدای مطبوع، روان و نرم موتور در جاده‌های کویری و در نیمه‌های شب چقدر مطلوب و آرامش‌بخش است.

بر همین منوال تصور کنید فردا قرار است ماحصل زحمات یکساله یا چند ساله خود را در قالب یک آزمون حیاتی و حساس برداشت کنید. چقدر زجرآور است وقتی شب از نیمه می‌گذرد و همچنان تلاش شما برای خوابیدن فایده‌ای ندارد. داروهای خواب‌آور هم که از تمرکز شما سر جلسه خواهندکاست. چه بسا افرادی که در چنین شب‌هایی تا صبح حتی یک لحظه خواب را تجربه نمی‌کنند.

بیش از ۱۵ درصد از افراد جوامع از بی‌خوابی مزمن رنج می‌برند. حتی اگر فرد شروع خواب خوبی داشته باشد و مدت زمان خواب او نیز در محدوده مطلوب باشد اما هنگام برخاستن از رختخواب احساس سبکی و نشاط حاصل از خواب را نداشته باشد، مبتلا به بی‌خوابی است.

حال اگر بیمارانی را در نظر بگیریم که به علت درد‌های مزمن یا سایر شرایط تحمیلی ناشی از بیماری‌ها و مداواهای مختلف نمی‌توانند خواب مکفی و سالمی داشته باشند، آمار بی‌خواب‌ها به حد

فوق تصوری می‌رسد.کوتاه کلام آنکه اگر نمی‌شود جلوی بی‌خوابی‌های غیرقابل‌اجتناب در آینده را گرفت، حداقل این است که بی‌جهت نظم خواب امروز‌مان را فدای امور سرگرمی و غیرضروری نکنیم و قدر این نعمت خداداد را آنگونه که شایسته است، بدانیم.

● قرص‌های خواب‌آوردر کوتاه‌مدت، درمانند و در بلندمدت، درد!

دردم از دارو و درمان نیز هم

آیدا روشن‌ضمیر

یکی از راه‌های مقابله با بی‌خوابی، استفاده از قرص‌های خواب‌آور است. این قرص‌ها در کوتاه‌مدت، اثر مناسبی روی مشکلات خواب می‌گذارند اما لازم است فرد اطلاعات لازم را در مورد آنها داشته باشد.

عده زیادی از مردم دنیا (حدود نیمی از آنها) از مشکلات بی‌خوابی در رنج هستند.

شاید شما هم یکی از آنها باشید و برای رسیدن به خواب مناسب به دنبال راه چاره‌ای باشید اما در درجه اول باید بگوییم که «‌بی‌خوابی یک نشانه است، نه یک بیماری!» از آنجا که نیاز افراد مختلف به خواب با هم متفاوت است، نمی‌توان مدت مشخصی را برای خواب لازم افراد تعریف کرد. اغلب بی‌خوابی به ۳ گروه تقسیم می‌شود:

- کمتر از یک هفته (بی‌خوابی موقتی)

- بین ۳-۱ هفته (بی‌خوابی کوتاه‌مدت)

- ۳ هفته به بالا (بی‌خوابی مزمن)

بی‌خوابی در هر سن و جنسی ممکن است رخ دهد اما به نظر می‌رسد در بزرگسالی، زنان بیشتر از مردان درگیر آن هستند و با بالاتر رفتن سن به‌خصوص بعد از یائسگی، میزان آن در زنان بیشتر می‌شود. به علاوه ظاهرا در افراد کم‌درآمد، الکلی‌های مزمن، بیماران با مشکلات روانی و افراد افسرده و مضطرب بیشتر است. البته مصرف بعضی داروها نیز می‌توانند باعث بروز بی‌خوابی شوند مانند داروهای بدون نیاز به نسخه‌ سرماخوردگی و آسم، داروهای مصرفی برای درمان فشارخون بالا، افسردگی و اضطراب.

بی‌خوابی مداوم می‌تواند فرد را دچار مشکلات زیادی کند؛ قدرت ایمنی بدن کم می‌شود و به قدرت حافظه و یادگیری افراد نیز آسیب می‌رسد. نتایج تحقیقات جدید نشان داده که کاهش زمان خواب و استراحت برای افراد (به خصوص افراد مسن) خطر بیشتری را نسبت به سیگار و فشارخون بالا ایجاد می‌کند و از عوامل مهم مرگ‌ومیر در آنها محسوب می‌شود.یکی از راه‌های مقابله با بی‌خوابی، استفاده از قرص‌های خواب‌آور است. قرص‌های خواب‌آور، معمولا در کوتاه‌مدت اثر مناسبی روی مشکلات خواب می‌گذارند اما در بلندمدت، خودشان مشکل‌آفرین می‌شوند. لازم است فرد همه اطلاعات لازم را در مورد آنها داشته باشد. مثلا مهم است که در مورد آثار جانبی آنها مطلع باشد تا از مصرف نابجای آنها خودداری کند.

● انواع داروهای خواب‌آور

بیشتر داروهای خواب‌آور نیاز به نسخه دارند. از آنجا که این داروها می‌توانند اعتیادآور باشند و مصرف بیش از حد آنها برای بیمار خطرناک است، لازم است مصرف آنها تحت‌نظر پزشک باشد. علاوه بر مصرف، حتی قطع مصرف این داروها نیز باید زیر نظر پزشک باشد و طی چند هفته به تدریج قطع شوند تا عوارضی برای بیمار نداشته باشند.

داروهای خواب‌آور را می‌توان به ۲ گروه عمده تقسیم کرد؛ نسخه‌ای و بدون نسخه (OTC).

● داروهای بدون نسخه

از این گروه می‌توان به داروهای ارزان‌قیمت و ملایمی مانند دیفن‌هیدرامین و دیمن‌هیدرینات اشاره کرد. این داروها باعث ایجاد رخوت، گیجی و خواب‌آلودگی فرد می‌شوند اما اعتیادآور نیستند. عوارض جانبی آنها شامل گیجی، تاری‌دید و خشکی دهان است. این داروها، جزو گروه داروهای خواب‌آور محسوب نمی‌شوند اما خواب‌آلودگی از عوارض جانبی آنها به حساب می‌آید.

● داروهای نسخه‌ای

داروهای خواب‌آور نسخه‌ای جزو پرمصرف‌ترین داروها در همه جهان هستند و با نام‌های مختلفی تولید و عرضه می‌شوند. اغلب داروهای خواب‌آور، داروهای سراتیو یا ضدافسردگی هستند که باعث ایجاد یا برقراری خواب در افراد می‌شوند. این گروه داروها شامل گروه‌های مختلفی است:

۱) بنزودیازپین‌ها (BZD): جزو معمول‌ترین و امن‌ترین گروه‌های داروهای خواب‌آور است و شامل داروهای معروفی همچون لورازپام، دیازپام و... می‌شود. این گروه داروها نیز عوارض جانبی دارند که شامل علایم تنفسی، گیجی روزانه و کم‌شدن حافظه است. مصرف این داروها همراه با الکل خطرناک است و جزو داروهای خواب‌آور و ضداضطراب هستند و باعث ایجاد رخوت، گیجی و خواب‌آلودگی فرد می‌شوند. مصرف آنها در کوتاه‌مدت مفید و مناسب است اما مصرف طولانی‌ آنها باعث ایجاد وابستگی می‌شود.

۲) باربیتورات‌ها: مانند فنوباربیتال. این داروها سیستم عصبی مرکزی فرد را سرکوب می‌کنند و باعث ایجاد رخوت می‌شوند. باربیتورات‌ها از قدیمی‌ترین داروهای خواب‌آور هستند که هنوز هم استفاده می‌شوند اما به خاطر پتانسیل سوءمصرف آنها امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

۳) داروهای ضدافسردگی (مانند داروهای سه‌حلقه‌ای): این گروه از داروهای ضدافسردگی در درمان بی‌خوابی‌های ناشی از افسردگی استفاده می‌شوند. البته مورد مصرف آنها علاوه بر درمان بی‌خوابی در اختلالات خوردوخوراک، اختلالات درد، اختلال پس از آسیب، اختلالات دوقطبی، ترس از اجتماع، حمله‌های پانیک و... است. از معروف‌ترین اعضای این گروه می‌توان به داروی فلوکستین (پروزاک) اشاره کرد که از کم‌عارضه‌ترین داروهای ضدافسردگی است و در بسیاری کشورها از پرمصرف‌ترین داروها به شمار می‌آید.

● عوارض جانبی خواب‌آورها

قرص‌های خواب‌آور نیز مانند سایر داروها عوارض جانبی دارند اما در بسیاری موارد تا زمانی که فرد دارو را مصرف نکند، متوجه عوارض آن نمی‌شود. البته پزشک و داروساز داروخانه، می‌توانند تا حدی بیمار را از عوارض احتمالی داروی خواب‌آور مطلع کنند.

داروهای خواب‌آور باعث می‌شوند فرد آرام‌تر و با عمق‌ کمتری تنفس کند. این امر می‌تواند برای افرادی که مشکلات کنترل‌نشده ریوی مثل آسم دارند خطرساز باشد.

بعضی از داروهای جدیدتر خواب‌آور، مدت زمانی را که طول می‌کشد تا فرد به خواب رود کمتر می‌کنند.

ویژگی بعضی از داروهای جدیدتر این است که سریع ‌اثر می‌کنند و باعث ایجاد رخوت، گیجی و خواب می‌شوند و به علاوه فرد به آنها عادت نمی‌کند. بعضی از عوارض جانبی قرص‌های خواب‌آور را در اینجا بررسی می‌کنیم:

سوزش دست و پا و بازوها، تغییر در اشتها، یبوست و گاه اسهال، عدم برقراری تعادل، گیجی، خشکی دهان و گلو، سردرد، سوزش معده، معده‌درد، لرزش، رویاهای غیرعادی و ضعف.

لازم است فرد عوارض احتمالی آن را بداند تا در صورت بروز آنها‌، با پزشک تماس بگیرد و در صورت لزوم مصرف دارو را قطع کند.

بعضی داروهای خواب‌آور، اثرهای جانبی شدیدتری دارند و باعث بروز اختلالات خواب می‌شوند. بعضی از این اختلالات خواب، رفتارها و واکنش‌هایی هستند که فرد کنترلی روی آنها ندارد، مثل راه رفتن در خواب!فرد کاملا خواب است و نمی‌داند چه اتفاقی برایش افتاده است.

گاهی بعضی رفتارهای بسیار عجیب در خواب رخ می‌دهند مانند غذا خوردن در خواب، تلفن کردن در خواب، تهیه غذا در خواب، رانندگی در خواب و...

البته این رفتارها نادر هستند اما در بعضی موارد دیده شده‌اند. به علاوه در بعضی موارد دیده شده افراد بر اثر مصرف بعضی داروهای خواب‌آور، دچار واکنش‌های شدید آلرژیک شده‌اند. این واکنش‌ها گاه به صورت شوک آنافیلاکسی (یک واکنش حساسیتی بسیار شدید و خطرناک) یا آنژیوادم (ورم شدید صورت) بوده است.

به همین دلیل، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، در سال ۲۰۰۷ از کارخانه‌های سازنده داروهای خواب‌آور خواست که اطلاعیه‌های هشداردهنده‌ای را روی جعبه داروها نصب کنند و پزشکان و بیماران را در جریان احتمال بروز این عوارض قرار دهند. در این صورت هم پزشکان و هم بیماران با احتیاط بیشتری از این داروها استفاده خواهند کرد. هرچه مقدار مصرف این داروها بیشتر باشد احتمال بروز چنین واکنش‌هایی، بیشتر خواهد بود.

● مشکلات خواب در زنان یائسه

مشکلات بی‌خوابی در هر سن و جنسی شایع است اما در میان زنانی که به سن یائسگی رسیده‌اند بیشتر دیده می‌شود. این افراد اواسط شب با تعریق شبانه از خواب می‌پرند که علت آن تغییرات هورمون‌های زنانه (استروژن و پروژسترون) است. سایر علایم یائسگی، خستگی، افسردگی، اضطراب و گرگرفتن است.

به منظور کمتر شدن مشکلات خواب این گروه از زنان می‌توان چند اقدام انجام داد:

تغییر دمای اتاق خواب و خنک‌تر کردن اتاق، ترک‌سیگار، رسیدن به وزن مناسب، عدم مصرف الکل، عدم مصرف غذاهای پرادویه و کافئین قبل از خواب، مصرف بعضی داروها مانند داروهای خواب‌آور یا بعضی محصول‌های گیاهی به صورت دمنوش قبل از خواب. البته بسیاری محققان معتقدند که مصرف داروهای خواب‌آور آخرین راه‌حل است و فقط در صورتی باید استفاده شوند که درمان‌های دیگر جواب نداده باشند. مصرف داروهای خواب‌آور می‌توانند اعتیادآور باشند و باعث بروز عوارض جانبی در زنان شوند.

● قوانین تجویز داروهای خواب‌آور

افراد زیادی برای درمان بی‌خوابی خود دارو مصرف می‌کنند اما باید گفت پزشکان معتقدند دارو تنها راه‌حل نیست. در درجه اول باید متوجه شد علت بی‌خوابی فرد چیست؛ نگرانی، اضطراب، اختلال زمینه‌ای یا... شاید بتوان با برطرف کردن این عوامل، مشکل بی‌خوابی فرد را درمان کرد. اگر پزشک تشخیص دهد که مصرف دارو برای فرد لازم است، باز هم قوانینی را در نظر می‌گیرد: لازم است که داروهای خواب‌آور به صورت عادتی و روزمره استفاده نشوند. به علاوه مصرف آنها حتما باید تحت‌نظر پزشک باشد و مصرف آنها سرخود توسط بیمار به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. داروهای خواب‌آور را باید فقط در صورت لزوم و با حداقل مقدار لازم، مصرف کرد. به علاوه لازم است که نسخه چنین داروهایی قابل‌تجدید نباشد تا بیمار نتواند بعد از پایان داروهایش، آن را مجددا از داروخانه تهیه کند.

زنانی که به سن یائسگی رسیده‌اند، بیشتر دچار مشکلات بی‌خوابی می‌شوند. گاه پزشک درمان‌های جایگزینی هورمونی را برای آنان توصیه می‌کند. در این صورت بی‌خوابی‌های ناشی از گرگرفتن‌های شبانه کمتر می‌شود. این زنان راحت‌تر به خواب می‌روند. درمان بی‌خوابی علاوه بر دارو نیاز به رفتاردرمانی هم دارد. رفتاردرمانی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

بهداشت خواب، عادت‌های مناسب خواب، محدودکردن زمان‌های خواب برای رسیدن به خواب بهتر، تمرین‌ ریلکس‌کردن و آرامش فردی، کنترل محرک‌ها، اتاق خوابی با فضای تاریک، آرام و راحت. مطالعه یا حمام قبل از خواب هم گاهی باعث خواب بهتر می‌شود. به علاوه ورزش که باعث بهبود علایم افسردگی و اضطراب فرد می‌شود و رژیم غذایی مناسب شامل مصرف غذاهای سرشار از امگا۳ و ویتامین D نیز موثر است. مصرف یک لیوان شیر گرم قبل از خواب نیز کمک قابل‌توجهی به خواب راحت می‌کند.

در کنار اینها عدم مصرف غذاهای سنگین، چرب و شیرین قبل از خواب، عدم مصرف چای، الکل و قهوه قبل از خواب و اجتناب از چرت‌زدن‌های در طول روز هم مهم است. بعضی جوشانده‌های گیاهی نیز برای رفع بی‌خوابی مناسب هستند. گل‌ ساعت به صورت چای در رفع بی‌خوابی و اضطراب موثر است. اسطوخودوس نیز اثرات آرام‌بخش روی افراد می‌گذارد و باعث خوابی راحت می‌شود.

● کابوس شبانه با وحشت شبانه فرق دارد

آیا تا به حال وسط یک کابوس شبانه از خواب پریده‌اید؟ آیا شده است که در کابوس‌تان توسط هیولاها مورد حمله قرار بگیرید یا در یک چاه بی‌انتها سقوط ‌کنید؟ حتما تصدیق می‌کنید که بعد از بیدار شدن احساس خوبی خواهید داشت که می‌فهمید خواب بوده‌اید! اما دوباره خوابیدن بعد از چنین کابوس‌هایی واقعا سخت است.

علل و عوامل زیادی باعث بروز کابوس‌های شبانه می‌شوند؛ کمبود بعضی ویتامین‌ها، مصرف بعضی داروها، برخی اختلالات روحی، اضطراب، نگرانی و... متاسفانه این کابوس‌ها چندان جدی گرفته نمی‌شوند اما برای افراد زیادی می‌‌توانند ناراحت‌کننده و ترسناک باشند، خواب را به هم بزنند و استراحت را غیرممکن کنند. حتی باعث می‌شوند سلامت فرد به خطر بیفتد. بعضی داروهایی که باعث بروز کابوس‌های شبانه می‌شوند شامل داروهای زیر است:

آمفتامین، داروهایی مانند آتنولول و پروپرانولول که در درمان فشارخون بالا به کار می‌روند، لوودوپا، گزارش شده که بعضی آنتی‌بیوتیک‌ها مانند کلیندامایسین هم می‌تواند باعث کابوس‌های شبانه شوند. حتی عده‌ای از افراد با تغییر داروهای ضدافسردگی خود دچار درجاتی از کابوس‌های شبانه می‌شوند.

این کابوس‌ها در میان کودکان هم شایع است. تعداد و شدت آنها بین افراد مختلف، متفاوت است. گاهی ممکن است هر چند روز یکبار یا چند هفته یکبار باشند اما گاه ممکن است بارها در طول یک شب تکرار شوند.

اما «کابوس‌های شبانه»، با «وحشت شبانه» متفاوت است و نباید این دو را مشابه هم دانست. در وحشت شبانه (وحشت خواب) که حدود ۱ درصد افراد را درگیر خود می‌کند، اغلب چشم فرد باز است و او ظاهری ترسیده و وحشت‌زده پیدا می‌کند. گاهی فرد جیغ می‌کشد، عرق می‌کند و تنفس بسیار سریعی پیدا می‌‌کند. ضربان قلب فرد سریع می‌شود و گاه همراه خوابگردی و شب‌ادراری است.

علت دقیق وحشت خواب مشخص نیست اما در بعضی افراد که دچار اختلال پس از آسیب هستند بیشتر دیده می‌شود. به علاوه این وضعیت در افراد با اختلالات اضطرابی و افراد با قندخون پایین بیشتر دیده می‌شود. این وحشت شبانه، باعث می‌شود فرد از نظر جسمی و ذهنی احساس بیماری کند و گاهی حتی منجر به خودکشی می‌شود.

به نظر می‌رسد وحشت‌های شبانه تا حدی الگوی ارثی (ژنتیکی) دارد. پس اگر در تاریخچه خانوادگی سابقه چنین چیزی وجود داشت، احتمال دارد که فرد دیگری از این خانواده هم دچار آن شود. نتایج بعضی تحقیقات نشان می‌دهد که اختلالات روانی، تب، آسم و مصرف بعضی داروهای موثر بر سیستم عصبی مرکزی، می‌توانند باعث بروز وحشت شبانه شوند. این وضعیت در کودکان نیز دیده می‌شود و به نظر می‌رسد در پسربچه‌ها بیشتر از دختربچه‌هاست اما در بزرگسالان در میان مردان و زنان به یک میزان دیده می‌شود.

نتایج بعضی تحقیقات نشان می‌دهد وحشت شبانه زمانی بیشتر است که فرد رژیم غذایی مناسب و خواب کافی نداشته است مثلا دچار وقفه تنفسی بوده است. فرد گاه در حال فریاد کشیدن از خواب می‌پرد، گاه لگد می‌زند و حتی ممکن است از خانه بیرون برود. گاهی این امر می‌تواند به خاطر خستگی بیش از حد باشد که در این صورت برنامه‌ریزی مناسب برای ساعت خواب می‌تواند مشکل را کمتر کند. اگر وحشت شبانه به طور مزمن درآمده باشد و هر شب فرد در ساعت مشخصی بیدار شود، می‌توان قبل از شروع آن، فرد را از خواب بیدار کرد. اگر کودک است لازم است در طول روز و قبل از خواب به او آرامش داد. گاهی مشاوره‌های روانی هم می‌تواند چاره‌ساز باشد. در بعضی موارد نیز برای رفع این مشکل مصرف بعضی داروها (مثل دیازپام) توصیه می‌شود، البته به ندرت برای رفع مشکل وحشت خواب از دارو کمک گرفته می‌شود. سایر داروهایی که ممکن است مورداستفاده قرار گیرد، داروهای ضدافسردگی است که البته باید حتما زیر نظر پزشک باشد.

● حرف آخر

چشم‌انداز تحقیقات

راه‌های در راه

دکتر علی یونسی

متخصص علوم اعصاب شناختی

مغز با حدود ۳۰ میلیارد سلول عصبی، از شگفت‌انگیزترین ارگان‌های بدن است. این ۳۰ میلیارد سلول در فضای جمجمه آن‌چنان در هم تنیده‌اند که باوجود قرن‌ها تلاش، هنوز فهمیدن اینکه چگونه این نورون‌ها با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، کار ساده‌ای نیست. یکی از راه‌های ارتباط این سلول‌ها، ارتباط‌های مستقیمی است که به‌وسیله رشته‌های عصبی در فواصل نزدیک و دور برقرار می‌کنند. یکی دیگر از روش‌های ارتباط این سلول‌ها، با همزمانی تحریک در تعدادی از این سلول‌ها و انتقال این تحریک به نقاط مجاور از طریق موج الکتریکی، اتفاق می‌افتد. این تحریک و خاموش شدن دسته‌جمعی در مناطق مختلف مغزی که مداوم از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر مهاجرت می‌کند، بسیاری از وضعیت‌های حیاتی مانند خواب و بیداری، خودآگاهی و حتی اضطراب را کنترل می‌کند.

طی قرن گذشته، متخصصان اعصاب می‌دانستند ریتم‌های مغزی در خواب و بیداری مهم‌اند و حتی از حروف یونانی آلفا و بتا و دیگر حروف برای توصیف این ریتم‌ها بر اساس بسامد این امواج استفاده می‌کردند. با توسعه فناوری، طی

۲۰ سال گذشته، امکان انتقال داده‌های الکتریکی به رایانه‌ها فراهم شد. با پردازش قدرتمند رایانه‌ها، امکان استخراج اطلاعاتی بسیار بیشتر از آنچه تصور می‌شد در این ریتم‌ها وجود دارد، فراهم شده است. شواهد معتبری گردآوری شده که نشان می‌دهد این ریتم‌ها در فعالیت‌های عالی شناختی مانند ادراک و احساس، توجه، حافظه کاری، یادگیری و زبان نقش دارند.

مثلا در یک مطالعه در سال ۲۰۰۷ نشان داده شد که نورون‌های مختلف فقط زمانی می‌توانند با یکدیگر ارتباط موثر برقرار کنند که ریتم‌های آنها با یکدیگر «همزمان» باشد یا به عبارت دیگر، فاز امواج آنها با یکدیگر قفل شده باشد. مطالعه‌های دیگر نیز شواهد جالبی ارائه کرده‌اند؛ بررسی‌ای در موش‌ها نشان داد می‌توان امواج مغزی را با موسیقی ریتمیک همزمان و از بروز تشنج جلوگیری کرد. با روش پخش موسیقی و بازی‌های رایانه‌ای، شواهد اولیه‌ای جمع شده است که ثابت می‌کند می‌توان از بروز زوال عقل در افراد مسن تا حدی جلوگیری کرد.

البته شاید این یافته‌ها از مدت‌ها قبل در محیط پیرامون ما وجود داشته است. مادرانی که هنگام لالایی خواندن صدای خود را آهسته و ریتم آن را نیز آهسته می‌کنند، احتمالا امواج مغزی نوزاد را با نوای خود همزمان و آهسته می‌کنند و همان‌طور که می‌دانید، دامنه امواج آهسته مغزی، هنگام خواب افزایش می‌یابند. ریتم‌های منظمی مانند حرکت چرخ‌های قطار و حرکت اتومبیل برای بسیاری از افراد به شدت خواب‌آور است. از محرک‌های بینایی و شنوایی ریتمیک نیز برای القای حالت‌هایی مانند هیپنوتیزم استفاده می‌شود. حتی محرک‌های مکانیکی ریتمیک مانند تکان‌دادن گهواره یا حرکت ریتمیک اتومبیل و قطار نیز آثار خواب‌آور دارند. بالعکس محرک‌هایی که ریتم آنها به هم خورده است، مانند کشتی در حال حرکت، در بسیاری از افراد حالت‌های اضطرابی یا حتی مشکلات گوارشی مانند تهوع به وجود می‌آورند.

محققان در تلاشند تا با همنوا کردن صوت و پردازش بر خط امواج مغزی، نوایی را برای هر کس آماده کنند که وی را به وضعیتی که مایل است سوق دهند. نتیجه چنین تلاشی می‌تواند این باشد که در آینده نزدیک دستگاه‌هایی داشته باشیم که با قرار دادن آن روی سر، بتوانیم انتخاب کنیم مثلا در وضعیت یادگیری قوی قرار ‌گیریم یا آرامش.