عاملی که موجب لغزش می شود

از ویژگی های انسان که عاملی در تقویت عقل و هدایت به راه راست است, مشورت کردن است کسانی که در کارهایشان از این توانمندی استفاده می کنند و از دیگران نظر خواهی می کنند چنان است که گویا عقول دیگران را به استخدام خویش در آورده اند

از ویژگی‌های انسان که عاملی در تقویت عقل و هدایت به راه راست است، مشورت کردن است. کسانی ‌که در کارهایشان از این توانمندی استفاده می‌کنند و از دیگران نظر خواهی می‌کنند چنان است که گویا عقول دیگران را به استخدام خویش در آورده‌اند. مشورت عمدتاً به معنای گفت‌وگو و تبادل نظر با افراد صاحب نظر و خردمند و استفاده از رأی و نظر آنان در تصمیم‌گیری‌های مهم و دشوار گرفته شده است. اسلام عنایت خاصی نسبت به مشورت داشته و تأکید‌های فراوانی در این موضوع دارد. برای مثال در قرآن کریم خداوند به پیامبرش که عقل کُل است می‌فرماید: (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلین). ۱ترجمه: پس به [برکت] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پرمِهر] شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار[ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکّل کن، زیرا خداوند توکّل ‏کنندگان را دوست می‌دارد.

این آیه ناظر به حوادث جنگ اُحد است که در آن افرادی که از جبهه جنگ گریخته بودند تقاضای بخشش داشتند و خداوند پس از اشاره به یکی از ویژگی‌های اخلاقی پیامبر (نرمخویی) و ضمن فرمان به عفو و طلب رحمت برای آنان از پیامبر می‌خواهد که باز هم با آنان مشورت کند و رأی و نظر آن‌ها را نادیده نگیرد.

مفسران درباره علت امر به مشورت با وجود کمال عقل پیامبر (صلی الله علیه و آله) و وحی آسمانی وجوه مختلفی را بیان داشته‌اند. انسان هر چه هم عاقل باشد بی‌نیاز از مشورت نخواهد بود و این توانمندی به انسان کمک می‌کند که کمتر به خطا و اشتباه مبتلا شود. برعکس کسانی ‌که در عقیده استبداد داشته و رأی و عقیده خود را همانند بت می‌پرستند و به افکار و آرای دیگران بی‌اعتنا هستند خطا و اشتباه آن‌ها و در نتیجه مورد ندامت واقع شدن آن‌ها زیاد است. امام علی (علیه‌السلام) درباره افرادی ‌که با دیگران مشورت می‌کنند و بهره‌ای که در زندگی از آن می‌برند می‌فرماید:«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ النَّوَائِبِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُۆْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ وَ الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ‏ التَّجَارِبُ‏ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال‏.»۲ترجمه: هر کس که از آرای مختلف استقبال کند مواقع خطا و اشتباه را می‌یابد و هر کس بدون عاقبت اندیشی وارد امور شود خودش را در معرض مشکلات و حوادث قرار خواهد داد. عاقبت اندیشی قبل از عمل، تو را از پشیمانی در امان می‌دارد عاقل از تجربه‌ها پند می‌گیرد در تجربه‌ها علوم جدیدی به دست می‌آید و در دگرگونی‌ها مردان بزرگ شناخته می‌شوند.پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد پیامد این توانمندی می‌فرماید: «الْمُشَاوَرَةُ حِرْزٌ مِنَ النَّدَامَةِ، وَ أَمْنٌ مِنَ‏ الْمَلَامَةِ».۳ترجمه: مشورت موجب پیشگیری از پشیمانی و ایمنی از سرزنش است.امام صادق (علیه‌السلام) استبداد رأی را موجب لغزش در امور می‌دانند و می‌فرمایند: «الْمُسْتَبِدُّ بِرَأْیِهِ مَوْقُوفٌ عَلَی مَدَاحِضِ‏ الزَّلَلِ‏»۴بارها در زندگی انسان پیش آمده که در امور خود دچار غرور شده و افکار خویش را در حد فراگیری و عالم بر تمام علوم دانسته و بدون اینکه از اشخاص صاحب خرد مشورت و هم‌فکری بگیرد و دست به آن کار زده و دچار ندامت و خسران زیادی شده است.

امام علی (علیه‌السلام) همواره به انسان‌ها می‌فرماید: « ‏مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا»: ترجمه: هر که بر ملک دست یافت تنها خود را دید و از دیگران رو بتافت. هر که خود رأی گردید به هلاکت رسید و هر که با مردمان رأی بر انداخت خود را در خرد آنان شریک ساخت.آن حضرت همواره بر این باورند که: «مَنْ لَمْ‏ یَسْتَشِرْ یَنْدَم‏»۶کسی که مشورت نمی‌کند پشیمان می‌شود!آری تکبر و خود را مصون از خطا دانستن از عوامل مخربی است که باعث می‌شود انسان به دنبال مشورت و کمک خواهی فکری با دیگران نرود! لذا همواره همه اشتباهات را تجربه می‌کند و چه بسا اشتباهی را مرتکب شود که راهی برای جبران ندارد. اما راه‌حل ساده برای مصون ماندن از خیلی خطاها مشورت یعنی همان استخدام گرفتن نیروی فکری انسان هاست.

فاطمه زین الدینی

پی‌نوشت‌ها:

۱- آل‌عمران / ۱۵۹؛. ۲- نهج‌البلاغه، قصار۱۶۴. ۳ - پاینده، ابوالقاسم‏، نهج‌الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی‌الله علیه و آله)، چاپ چهارم، تهران، دنیای دانش‏، ‏۱۳۸۲ ش، ص ۷۸۱. ۴ - شرح ابن ابی الحدیدح ۱۷، ص ۱۲۱. ۵ - نهج‌البلاغه، قصار/۱۵۲. ۶ - بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، ‏البرهان فی تفسیر القرآن، محقق/ مصحح: قسم الدراسات الاسلامیه موسسه البعثه، چاپ اول، قم‏، موسسه بعثه، ۱۳۷۴ ش، ج ۱، ص ۴۸۳.