نقبی بر مقالۀ «رازگشایی از ذبح عظیمِ» عطاالله مهاجرانی

این مقاله ای است در باب درک معنایِ ذبح عظیم که با استفاده از ادله های درون متنی به تشریح آن پرداخته ایم

رهروان را عشق بس باشد دلیل:جستاری در مفهوم ذبح‌عظیم

نقبی بر مقالۀ «رازگشایی از ذبح عظیمِ» عطاالله مهاجرانی

در قرآن داستان ابراهیم و اسماعیل داستانی نه سمبلیک و زارگون، بلکه حقیقتی تحقق‌یافته است. در این داستان که نهایتاً به رؤیت رویای ابراهیم و قربانیتِ فردای اسماعیل ختم می‌شود، نقطه‌ای مجهول همچنان جان دارد که بی‌وفقه فربه‌تر و حجیم‌تر می‌گردد و هر لحظه رمز‌آلودتر و خیال‌انگیز می‌شود. و آن نقطه چیزی نیست جز «ذبح عظیم»:

وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ.وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ/ او را ندا دادیم که ای ابراهیم رؤیا[ی خود] را حقیقت بخشیدی ما نیکوکاران را چنین پاداش می‏دهیم/ راستی که این همان آزمایش آشکار بود / و او را در ازای قربانی بزرگی باز رهانیدیم (صافات/۱۰۴-۱۰۷)

درک معنای «ذبح عظیم» پیش از هرچیز در گرو آن است که ما در قرآن -البته در خصوص تجربۀ ابراهیمی- قائل به وجود رابطه‌ای معرفتی باشیم، رابطه‌ای که در یک سوی آن معبود(یا منبع قدسی) جای می‌گیرد و در سوی دیگر آن ابراهیم یا خلیل‌الله می‌نشیند. هکذا، در این رابطه کوشش بر سر این است که کدام طرف می‌تواند طرفِ مقابل را اقناع نماید و به او بقبولاند که او در موضعِ صدق قرار دارد. بنابراین در این رابطه:

۱- تلاش دو طرف در جهتِ آزمونِ دیگری، برای حصول به هدف نهایی می‌باشد.

۲- هدف نهایی در این رابطه درکِ درجۀ یقین نسبت به طرف مقابل است.

۳- نتیجه رابطه چیزی جز خروجی برد-برد نیست.

بنابراین، در «رابطۀ خدا و ابراهیم» حقیقتی پنهان است که کمتر مورد توجه می‌نماید. در این رابطه هم خدا می‌خواهد ابراهیم را از لحاظ میزانِ برخورداری از یقین و ایمان به حقیقت امر مقدس مورد سنجش قرار دهد و هم ابراهیم می‌خواهد خدا را یقیناً و به طور کاملاً مطمئن بشناسد. هم خدا می‌خواهد او را محک بزند و هم ابراهیم می‌خواهد خدا را بفهمد و نهایتا هم خدا می‌خواهد پیامبری الگو داشته باشد و هم ابراهیم می‌خواهد از لا احب الآفلین درگذرد. توجه فرمائید:

الف- ادلۀ درون‌متنی از کنشِ ایقانی خداوند نسبت به ابراهیم:

وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّیَّتِی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ/و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید [خدا به او] فرمود من تو راپیشوای مردم قرار دادم [ابراهیم] پرسید از دودمانم [چطور] فرمود پیمان من به بیدادگران نمی‏رسد. ۶۴۸۳۱;بقره/۱۲۴۶۴۸۳۰;

ب-ادلۀ درون‌متنی از کنشِ ایقانی ابراهیم نسبت به خداوند:

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِی الْمَوْتَی قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَی وَلَکِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ/ و (یاد کن‏) آنگاه که ابراهیم گفت‏: (پروردگارا، به من نشان ده‏؛ چگونه مردگان را زنده می‏کنی‏؟) فرمود: (مگر ایمان نیاورده‏ای‏؟) گفت‏: (چرا، ولی تا دلم آرامش یابد.) فرمود: (پس‏، چهار پرنده برگیر، و آنها را پیش خود، ریز ریز گردان‏؛ سپس بر هر کوهی پاره‏ای از آنها را قرار ده‏؛ آنگاه آنها را فرا خوان‏، شتابان به سوی تو می‏آیند، و بدان که خداوند توانا و حکیم است‏.) (بقره/۲۶۰)

و اینهم نتیجۀ این رابطۀ دو طرفه از متن:

ج-ادله‌ای درون‌متنی از نتیجۀ برد-برد پیرامون رابطۀ خدا و ابراهیم:

قلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُواْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ/ بگو خدا راست گفت پس از آیین ابراهیم که حق‏گرا بود و از مشرکان نبود پیروی کنید (ال‌عمران/۹۵)

همان‌گونه که در بالا آمد، رابطۀ ابراهیم و خدا علاوه بر رابطۀ عاشق و معشوقی، رابطه‌ای بس ایقانی است. رابطه‌ای است هم فراتر از طاقتِ عقل فلسفی و هم شکوه‌بارتر از ارادتِ نفس انسانی. رابطه‌ای است هم دل‌انگیزتر از عشقبازی زنبور با گلستان و هم رشک‌آمیزتر از دلربایی یوسف از زلیخا، و نیز رابطه‌ای است هم زیباتر از زیباییِ ماه در کائنات و آزادتر از آزادیِ باد در کهن‌خاک. و حال می‌باید پرسید: پس، مراد از «ذبح‌عظیم» چیست و چگونه قابل درک است؟!

با توجه به رابطۀ مطروح، چنین می‌توان گفت که ذبح عظیم هر چه باشد، بیش از همه چیز محصولِ رابطۀ ایقانی خدا با ابراهیم است. محصول این است که خدا به یقین ابراهیم را می‌پذیرد و او را خلیل‌الله می‌داند، و نیز ابراهیم هم خدا را به اطمینان می‌پرستد و او را در خلال جان می‌بیند. از این روی، مراد از «ذبح‌عظیم» امر مقدسی‌است که نوید از تثبیتِ رابطۀ ایقانی ابراهیم و خدا می‌دهد و این رابطه را اعتباری جهان‌شمول می‌بخشد. آنهم چنان اعتباری که به قول قرآن:

وَتَرَکْنَا عَلَیْهِ فِی الآخِرِینَ سَلامٌ عَلَی إِبْرَاهِیمَ کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ/ و در [میان] آیندگان برای او [آوازه نیک] به جای گذاشتیم، درود بر ابراهیم. نیکوکاران را چنین پاداش می‏دهیم. در حقیقت او از بندگان با ایمان ما بود(صافات/۱۰۸-۱۱۱)

حسین پورفرج