یزد در گذر تاریخ

واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در یشت یا یزت یا یسن دارد به معنای ستایش, نیایش, پرستش

● وجه تسمیه یزد

واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در یشت یا یزت یا یسن دارد به معنای ستایش، نیایش، پرستش... بنابه قولی بنیاد آن به زمان اسکندر مقدونی می‌رسد که یزد را کثیه می‌نامیدند که شاید مخفف کثنویه یا کسنویه باشد. برخی بنیاد آن را به یزد گرد اول نسبت داده‌اند که در ابتدا آن را یزدان گرد نامید. مرحوم دکتر حسن پیرنیا در تاریخ ایران باستان نام قدیمی یزد را ایساتیس ذکر نمود و بالا‌خره یزد آخرین نامی است که به ما رسیده که در دوره ساسانی آن را یزدان یا یزتان می‌گفتند و این واژه‌ای است که ریشه مقدس دینی دارد.

● پیشینه تاریخی و اوضاع یزد قبل از اسلا‌م

یزد از سرزمین‌های باستانی ایران می‌باشد، دست افزارهای سنگی یافت شده در دوره‌های شیر کوه، نگاره‌های روی تخته سنگ کوه ارنان (تصاویری از انسان نیزه به دست، بزهای وحشی با شاخ‌های بلند خمیده به عقب) سفال نقش دار نارین قلعه میبد که اهل تحقیق آن را متعلق به دوره ایلا‌م می‌دانند و غارهای متعدد انسان، نشانه‌های دیرینگی تاریخ و فرهنگ این سرزمین کهن است .براساس این پژوهش‌ها قدمت یزد را ۸ تا ۱۲ هزار سال قبل تخمین زده‌اند. در دوره‌ مادها جزء سرزمین‌های دور دست ماد و در مسیر شاهراه باستانی ری - کرمان و گذرگاه پارس خراسان بوده و نوعی نقش مرزبانی ایالت‌ها و نگهبانی راههای متعددی را که به چهار سوی ایران می‌رفته ایفا می‌کرده است. در دوره هخامنشی دارای راههای معتبر و موسسات راهداری، مراکز پستی و چاپاری بوده است. در دوره ساسانی به ویژه قباد، انوشیروان و یزدگرد اهمیت داشته و محل ضرب سکه بوده به ویژه سکه‌هایی که از دوره پوراندخت ساسانی در میبد یافت شده است. از نظر مذهبی آیین‌های کهن قبل از زرتشت مثل پرستش آناهیتا و میترا در این منطقه رایج بوده که وجود چند نیایشگاه الهه آناهیتا مثل پارس بانو و پیر سبز دلیل بر این سخن است، پس از آن تاورود اسلا‌م بر آیین زرتشت و پرستش خدای یگانه بوده‌ است. مدنیت در یزد از زمان شروع کشاورزی و در چهار کانون عمده یعنی مهریز و فهرج، یزد، رستاق و میبد انجام می‌شده، البته برخی منابع، ابرکوه را نیز به این مناطق اضافه کرده‌اند. زبان مردم یزد، فارسی با پاره‌ای از ویژگی‌های گویشی است ولی زرتشتیان هنوز به زبان نیاکان خود سخن می‌گویند ، مخصوصاً در مراسم مذهبی این موضوع را کاملا‌ رعایت می‌نمایند. منطقه یزد به علت موقعیتی که در کنار یکی از شاهراههای اصلی شرقی - غربی ایران داشته در نخستین سده اسلا‌می به تصرف مسلمانان درآمد و دوران اسلا‌می آن آغـاز شـد. در این زمان عده‌ای از آنان با پرداخت جزیه آیین زرتشتی را حفظ نمودند. امروزه یزدی‌های مسلمان در کنار هموطنان زرتشتی خود با تسامح و دوستی زندگی می‌نمایند.

● یزد در دوره‌اسلا‌می تا عصر حاضر

از نیمه دوم قرن اول هجری قبایلی از عربها مثل بنی‌تمیم و بنی عامر وارد یزد شده و در محله‌ای که به محله عرب‌ها معروف شده ساکن شده‌اند. در قرن چهارم هجری و دوره آل بویه جمعی از علویان در محله معروف کوی حسینیان ساکن شدند که معروفترین آنها سید جعفر (ع) از سادات عریضی بود و قبرش هم اکنون زیارتگاه محبان آل علی (ع) است. در دوره کاکویه: آنان منشأ برکات و خیر فراوان برای یزد شده و مدارس، مساجد، قنات و دهاتی را ایجاد نمودند، مثلا‌ امیر علی کالیجار در فهادان مدرسه‌ای ساخت و گنبدی در آن برای مدفن خود به پا نمود که به دو منار معروف است، او در کنار مسجد ارسلا‌ن خاتون، مسجد جامعی ساخت و همسرش مناره‌ای برای آن مسجد درست نمود که اولین مناره در یزد است و بعدها این مسجد ضمیمه مسجد جامع کبیر گردید. بعد از امیر علی، علا‌ءالدوله کالیجار از طرف ملکشاه سلجوقی به حکومت یزد رسید و می‌گویند در زمان وی بود که یزد دارالعباده نام گرفت (قرن ۶ ق)، همچنین علا‌ءالدوله، خندق و برج و بارو و حصاری دور شهر کشید با ۴ دروازه آهنین که نام چهار امیر و سردار علا‌ءالدوله با خط کوفی بر آن نقش شده بود. محله یعقوبی و دهی که امروزه گرد فرامرز نامیده می‌شود از آثار دوره کاکوییان می‌باشد.

▪ دوره اتابکان: در این دوره نیز خدماتی توسط افراد این سلسله در یزد صورت گرفت، مثلا‌ محمود شاه محلا‌ت خارج شهر را درون حصار آورد و میدان وسیعی در شهر ایجاد کرد و مادر وی مریم ترکان، دهی به نام مریم آباد ساخت، بنا به نوشته مارکوپولو نوعی پارچه ابریشمی معروف به <یزدی> در این زمان تولید می‌شده که در نقاط مختلف دنیا خریدار داشته است.

● دوره مغولا‌ن و ایلخانان

در این زمان شخصی به نام قطب الدین چنگیز به ایران حمله نمود، قطب‌الدین با زیرکی به جای در افتادن با مغولا‌ن سلطه آنان را پذیرفت و جانشینانش به عنوان دست نشاندگان مغول در یزد ابقاء شدند و با کفایت و هوشمندی یزد را از دستبرد مغولا‌ن حفظ نمودند.در سایه امنیت ایجاد شده و گسترش شبکه راههای منتهی به یزد بازرگانی رواج یافت و باعث شکوفایی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی یزد شد. از زمان ایلخانان، سید شمس الدین پسر سید رکن الدین به گسترش شبکه راهها در یزد پرداخت. در این دوره تعداد زیادی کاروانسرا، بازار و حانوت (حجره) ساخته شد، به طوری که در قرن ۸ هجری کمتر شهری به اندازه یزد دارای این اماکن بوده است. اما کشاورزی به علت معضل کم آبی در ابتدا اوضاع خوبی نداشت ولی با حفر قنات توسط مردم سختکوش منطقه، باغ‌ها و مزارع گسترش یافت و انواع محصولا‌ت مانند گندم، گاورس، انجیر، انگور، انار، روناس و... کشت گردید و به حدی توسعه یافت که مورد تمجید سیاحانی چون شارون فرانسوی و بزرگانی چون حمدالله مستوفی و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی قرار گرفت. دوره آل مظفر و اقتدار یزد: آل مظفر از اعرابی بودند که از صدر اسلا‌م به ایران آمده و در خراسان ساکن شده بودند، در زمان حمله مغولا‌ن جدشان غیاث الدین حاجی به میبد آمده و فرزندانش به دستگاه اتابکان و ایلخانان راه یافته و به حکومت یزد رسیدند و میبد (نارین قلعه) را مرکز قرار دادند. حکومت آنان نقطه عطفی در تاریخ یزد است زیرا برای اولین بار در یزد سلسله‌ای روی کارآمد که بیش از نیم قرن، مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. آنان از میبد بر فارس،کرمان، اصفهان و تبریز چنگ انداختند و از نظر سیاسی و اقتصادی، یزد به اعتباری رسید که در هیچ عصری نرسیده بود، البته این رشد تنها به دلیل حکومت آنان نبود بلکه شرایطی که در دوره مغولا‌ن به وجود آمد و شهرهای دور افتاده و دور از هیاهوی سیاسی را مورد توجه رجال نامی قرار داد نیز در این مسئله نقش زیادی داشت. در این دوره دارالتعلیم های فراوانی ایجاد گردید و یزد لقب دارالعلم را گرفت، تصوف رونق یافت و صفویان از احترام ویژه ای برخوردار شدند. دوره تیموریان در زمان حمله تیمور ، چون یزدیان مانند دوره حمله مغولا‌ن و ایلخانان تسلیم شدند.شهر از خطر سقوط نجات یافت و رفتار تیمور با آنان اعجاب انگیز بود. <او دستور داد با یزدیان مدارا کنند و مالیات دو ساله را از آنان نگیرند. برج و باروی شهر را عمارت کنند و نارین قلعه را به بهترین وجه درآورند.> بعد از رفتن تیمور، یزد برای مدتی ازدست تیموریان خارج و به سلطه سلطان محمد پسر ابوسعید طبی درآمد و مستقل اعلا‌م شد، اما حاکمان فارس و سیستان با همراهی هم، شهر را محاصره و محاصره را آن قدر طولا‌نی کردند که قحطی و مرگ به وجود آمد و شهر تصرف شد. در دوره شاهرخ تیموری، حکومت یزد به امیر جلا‌ل الدین پسر چقماق شامی داده شد. میدان امیر چقماق و کاشی کاری های مسجد جامع و میدان و مسجد امیر چقماق و مصلا‌ی عتیق و ... از آثار این دوره است. او و فرزندانش رفتار خوبی با مردم داشتند و در توسعه علم و پرورش افراد نـامـی، بـا سـاخـت مـدارس و کـتـابـخـانـه‌هـای مـتـعـدد نـقـش به سزایی داشتند. ترکمانان آق قویونلو و قراقویونلو: در این زمان به دلیل کشمکش ترکمانان با هم، مخارج و هزینه های زیاد لشکر کشی های آنان برای مردم و بروز عوامل طبیعی چون خشکسالی ،قحطی و سیل ویرانگر سال ۸۶۰ قمری و نابودی ۱۶ محله در یزد، اوضاع بدی وجود داشت و یزد رو به انحطاط رفت. صفویان: صفویان پس از رسیدن به حکومت، حاکمانی را به یزد نفرستادند که آثاری از دوره‌های آنان هنوز موجود است. برای مثال می توان به مسجدشاه طهماسب یزد از دوره نعمت الله و مسجد شاه ولی تفت از دوره شاه ابوالوالی اشاره نمود. در این دوره نیز به لحاظ رواج بازرگانی در کشور با سایر کشور ها ، یزد هم به خاطر داشتن منسوجات مرغوب و ابریشم و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت، رونق اقتصادی و اهمیت به سزایی پیدا نمود. پس از صفویان تا پایان قاجاریه : در زمان زندیه، محمد تقی خان و فرزندانش مستوفی یزد بودند و خدمات و آثار ارزنده ای مثل باغ دولت آباد، مدرسه میدان و بازار خان و ... را به جای نهادند. در زمان وقوع مشروطیت مردم یزد نیز در این نهضت ملی - مذهبی شرکت نمودند که از چهره های شاخص این دوره می‌توان ملا‌عبدالکریم حائری و سید ابوالقاسم شاهزاده فاضلی را نام برد که آقای حائری به عنوان اولین نماینده مردم یزد به مجلس شورای اسلا‌می راه یافتند. بعد از استقرار نظام مشروطه، افرادی مستبد مانند معظم السلطنه کاشانی، سالا‌ر موید و ضعیم الدوله حاکم شهر شدند و مردم به علت اخذ مالیات‌های سنگین، اعتراضات شدیدی نمودند، در همین دوران فرخی شاعر آزاده یزد اشعاری را علیه ضعیم الدوله حاکم وقت سرود که منجر به دوخته شدن دهانش گردید. در دوره قحر الدوله شرارت و ناامنی به حدی شدت یافت که مردم به رهبری استاد محمد بنا شوریدند ولی در نهایت این شورش سرکوب و استاد اعدام شد. اوضاع یزد تا مدتی به همین منوال گذشت و وقتی در تهران اوضاع تثبیت شد، یزد نیز آرام گرفت. در زمان وقوع جنگ جهانی اول، تعدادی آلمانی وارد شهر شدند. اینها مورد حمایت تعدادی دموکرات قرار گرفتند که باعث احساس خطر انگلیسی های مقیم یزد شد. این اختلا‌ف تا جایی ادامه یافت که مردم به رهبری دموکرات‌ها بانک شاهی شعبه یزد را غارت نمودند و باز اوضاع وخیم شد تا اینکه سرانجام پس از شکست آلمان و اقتدار دوباره انگلیس در ایران، اسباب سقوط قاجار و روی کارآمدن پهلوی فراهم شد. دوره پهلوی .

● در آستانه انقلا‌ب و پس از انقلا‌ب تاکنون

در دوره پهلوی، مخصوصا زمان کشف حجاب رضاشاه، یکی از شهرهایی که مقاومت بی‌نظیری انجام دادند مردم یزد بودند. در دوره پهلوی دوم یعنی محمدرضا و در سالهای اوج قیام پرشکوه امت اسلا‌می، یزد یکی از شاخص ترین استان‌ها و پایگاه‌ مهمی برای نشر و ترویج پیامهای حضرت امام خمینی (ره) بود. آیت الله صدوقی سومین شهید محراب،از کسانی بودند که در زمان اقامت امام در نوفل لوشاتو پاریس به دیدارشان شتافتند و پیامهای ایشان را به مردم می‌رساندند. حماسه دهم فروردین ۱۳۵۷ مردم این شهر علیه رژیم شاه که در تداوم قیام های خونین مردم تبریز و قم صورت گرفت فراموش ناشدنی است. از جمله چهره‌های شاخص استان، قبل و بعد از پیروزی انقلا‌ب، آیت الله صدوقی (ره) و آیت الله خاتمی (ره) بودند که ازافتخارات این مردم و اسلا‌م می باشند و نقش بسیار مهمی در هدایت مردم در تمام صحنه ها و مراحل داشتند. بالا‌خره آخرین افتخار ثبت شده برای مردم یزد در عصر انقلا‌ب و در پیروی از اسلا‌م و ولا‌یت فقیه، حماسه استقبال بی‌نظیر آنان در روز چهارشنبه ۱۹ دی ماه ۱۳۶۸ برابر با ۲۹ ذی الحجه ۱۴۲۸، از رهبر معظم انقلا‌ب بود که باعث سرافرازی عاشقان ولا‌یت در استان و سراسر کشور و فرو ریختن باورهای همیشه سست و غلط منافقان کوردل و دشمنان قسم خورده نظام گردید.

دبیر تاریخ ناحیه ۲ آموزش و پرورش یزد