جهانی شدن و عصر ظهور

جهانی شدن وجهانی سازی را از ابعادگوناگون می توان بر رسید اقتصاد, فرهنگ, دیپلماسی و یكی ازمهم ترین مباحث انضمامی دراین باب, نسبت میان این دو مفهوم و فرهنگ های بومی وادیان است جوامع دینی واسلامی چه جایگاهی در این قلمرو دارند

جهانی شدن وجهانی سازی را از ابعادگوناگون می توان بر رسید: اقتصاد، فرهنگ، دیپلماسی و... .یكی ازمهم ترین مباحث انضمامی دراین باب، نسبت میان این دو مفهوم و فرهنگ های بومی وادیان است. جوامع دینی واسلامی چه جایگاهی در این قلمرو دارند؟ به طور خاص در اندیشه فقهی كلامی تشیع چه ظرفیت ها و زمینه هایی رامی توان برای مواجهه منطقی با پرسش های برآمده ازدرون جهانی سازی شناسایی كرد؟ مقاله حاضر به این پرسش ها می پردازد.

«جهانی سازی» به عنوان یك پدیده نسبتاً جدید، دغدغه فكری زمانه است. دغدغه بودن این مقوله ناشی از چالش های فكری و هویتی این پدیده است.

آثار و پیامدهای جهانی سازی در عرصه ها و حوزه های اصلی حیات اجتماعی انسان (سیاست، اقتصاد و فرهنگ) با محورهای مثبت و منفی.دو رویه بودن جهانی سازی از سویی، ناشی از بُعد فنّاورانه آن است و از سوی دیگر، در ماهیت ایدئولوژیك آن ریشه دارد.

جهانی سازی با استفاده از فناوری ارتباطی میان پدیده های بومی و جهانی پیوند می ز ند، ایده ها و هنجارهای بومی را جهانگیر می سازد و از طریق تعمیم سازی فرهنگی و ارزشی، تفاوت های بومی و محلی راخریب می كند.

از جانب دیگرجهانی سازی با فروریختن مرزهای زمانی و مكانی، جوامع بشری را دچار بی هویتی و بحران معنا می سازد؛ زیرا این پدیده مهم ترین عناصر هویت ساز- یعنی زمان و مكان- را تحت تأثیر قرار داده، به فشردگی مكان ها و تراكم زمان ها می انجامد.

با توجه به آثار و پیامدهای جهانی سازی برای جوامع بشری و با عنایت به وضعیت خاص جوامع بشری و جوامع اسلامی، چالش ها و تعارضات جهانی سازی نسبت به جوامع و اندیشه اسلامی تشدید می گردد؛ زیرا چه جهانی شدن را به عنوان یك پروسه تاریخی تلقی نماییم یا یك پروژه غربی، در هر دو حالت، مظروف این ظرف، ایده های لیبرالیسم است و فرهنگ لیبرالیستی،گفتمان مسلط عصر جهان.

اگر تجدد و مدرنیته جوامع سنتی را با بحران هویت و تشخص یابی روبه رو نمود، جهانی سازی این بحران را در سطح عام و گستره وسیع جوامع سنتی مطرح كرد.اندیشه و فرهنگ اسلامی از چه ظرفیت ها و توانمندی هایی برای ارائه تعریف جدیدی از هویت انسان مسلمان و تجدد برخوردار است؟ به طور خاص، در اندیشه فقهی- كلامی تشیّع، چه ظرفیت ها و زمینه هایی را می توان برای مواجهه منطقی با پرسش های برآمده از درون جهانی سازی شناسایی كرد؟ متن حاضر به این پرسش عنایت دارد كه اندیشه فقهی كلامی چه ظرفیت هایی برای مواجهه با پدیده جهانی سازی دارد؟ طبعاً پرسش از ظرفیت های فكری مقدم بر سؤال از زمینه ها و موانع عینی است.

سطح بحث نخست عمدتاً دارای رویكرد فكری است، در حالی كه سطح دوم عمدتاً دارای رویكرد جامعه شناختی است.پاسخ احتمالی مورد توجه در این نوشتار در این گزاره فرضی مطرح می شود: اندیشه فقهی- كلامی شیعی با اهتمام بر جایگاه عرف و عقل در فهم شریعت اسلامی از یك سو، و تأكید بر عنصر بالنده اجتهاد و تفِقه دینی از سوی دیگر، ظرفیت های درونی قابل توجهی در مواجهه با پرسش های عصر جهانی شدن در اختیار می گذارد.

برای تبیین پرسش مزبور و پاسخ اسلام شیعی به آن، مطالب این نوشتار در محورهای ذیل دنبال می شوند: برای كشف ظرفیت های موجود در اندیشه سیاسی شیعی، مقایسه اصول، مبانی و اهداف حكومت جهانی اسلام، كه در چارچوب اندیشه شیعی در قالب حكومت مهدوی و جامعه عصر ظهور مطرح می گردند، با اصول و اهداف جهانی سازی لیبرال و الگوی دموكراسی لیبرال می تواند راهگشا باشد.

بر اساس اندیشه مهدویت، ناكامی الگوهای مرسوم در اداره عادلانه جوامع بشری زمینه های یأس، سرخوردگی و درماندگی انسان معاصر را فراهم نموده، خود بسترساز پذیرش ایده مهدویت شیعی می گردد.

بنابراین، ناگزیر باید مهم ترین اهداف و ویژگی های نظام لیبرالیسم را به عنوان مظروف و گفتمان غالب جهانی سازی با اندیشه حكومت مهدوی مورد مقایسه قرار دهیم:

۱. ماهیت و ویژگی های جهانی شدن.

۲. ماهیت و ویژگی های حكومت جهانی اسلام.

۳. مقایسه جهانی شدن و حكومت جهانی اسلام.

در سراسر این نوشتار، ما در پی تأیید این گمانه هستیم كه جهانی شدن دارای دو رویه «ایدئولوژیك» و «تكنولوژیك» است.

از نظر ایدئولوژیك، رابطه جهانی شدن و حكومت جهانی اسلام رابطه تعارضی، و از نظر تكنولوژیك، عدم تعارض و همراهی است.با تفكیك دو رویه مزبور، استدلال می كنیم كه جهانی شدن بذاته و از نظر ماهوی فرایندی تاریخی است كه بر بنیان توسعه و پیشرفت خیره كننده تكنولوژی ارتباطی شكل گرفته است.

بنابراین جهانی شدن ظرف بی مظروفی است كه هر جمع و جماعتی می تواند مظروف خود را در درون آن به دیگران عرضه نمایند.

الف:ماهیت و ویژگی های جهانی شدن

عمدتاً سه رهیافت فكری از سه زاویه مختلف به بررسی این مقوله پرداخته اند: نگاه رئالیستی، لیبرالیستی و رادیكال.

دو نگاه اول و سوم جهانی شدن را پدیده ای دیرینه و مقوله ای قدیمی می دانند، در حالی كه نگاه لیبرالیستی آن را یك مقوله جدید می خواند.واقع گرایانی همچون گیپلین (۱۹۸۷) و هانتینگتون (۱۹۹۳) دوره جدید را ادامه دوره جنگ سرد ارزیابی نموده، تنها تفاوت هر دو مقطع را در دگرگونی چهره قدرت می دانند.

اینان معتقدند: سیاست جهانی پس از جنگ سرد با پیش از آن تفاوت جدی ندارد و تنها حوزه رقابت و چهره قدرت تغییر نموده است.رهیافت رادیكال و انقلابی، كه عمدتاً ماركسیست های تجدید نظرطلب هستند، نیز بسان واقع گرایان می اندیشند.

اما در این میان، لیبرال ها و فردگرایان پایان جنگ سرد را پیروزی نهایی وجهانگیرشدن لیبرال دموكراسی غرب اعلام نموده، آن را مقطع كاملاً جدیدی در تاریخ بشری می خوانند.

صرف نظر از تفاوت های لفظی و گاه ماهوی در تعریف جهانی شدن، از میان تعاریف گوناگون، می توان این نكته رابه عنوان مخرج مشترك كلیه تعریف ها برگزید كه جهانی شدن، چه به عنوان یك پروسه یا پروژه، بیانگر وضعیتی است كه در درون آن، ارتباطات متقابل، وابستگی متقابل و تأثیرگذاری متقابل به شكل فزاینده ای رشد یافته است، به گونه ای كه شعاع اثرگذاری رفتار واحدهای سیاسی از مرزهای ملّی عبور نموده، دورترین واحدها را تحت تأثیر قرار می دهد.

اما جهانی شدن با این ویژگی ها تا چه اندازه احتمال توفیق دارد؟ این پرسش از نگاه لیبرالیسم پاسخ مثبت دارد؛ زیرا جهانی شدن جریانی طبیعی است كه دیر یا زود شعاع خود را بر سراسر جهان گسترش خواهد داد.

در این تلقّی، همراه با جهانی شدن، دنیا شاهد عالمگیرشدن دموكراسی لیبرال، تجارت آزاد و اصول اعتقادی لیبرال خواهد بود و دیگر فرهنگ ها در برابر موج توفنده این جریان رنگ خواهند باخت.

از منظر اسلامی، آراء و اندیشه های بشری دارای جنبه های صوری و گذرا هستند و از ماندگاری برخوردار نیستند و در برابر اندیشه های دینی رنگ خواهند باخت؛ زیرا اسلام با توجه به ظرفیت و توانمندی ذاتی و انطباق با فطرت انسانی، از جاذبه هایی به مراتب بیش از ایده های بشری برخوردار است.اما تحقق این امر نیازمند ارائه منطق دینی در قالب قابل قبول و ترسیم چهره واقعی اسلام نزد افكار جهانی است.

---