شنبه, ۲۵ اسفند, ۱۴۰۳ / 15 March, 2025
صدرالمتالهین و تحول علم اخلاق

همان طور که با اثبات «جسمانیهٔ الحدوث و روحانیهٔ البقاء» بودن روح و نیز «حرکتجوهری» در حکمت متعالیه صدرایی بسیاری از مسائل فلسفه نظری دگرگون شده، بسیاری از مسائل اخلاقی نیز متحول گشته است. روی این مبنا اخلاق در پیدایش، پرورش و ساختار حقیقت انسان نقش دارد; یعنی کاری را که انسان انجام میدهد در آغاز، «حال» است ولی بعد «ملکه» میشود و سپس به حالت «صورت جوهری» ظهور میکند و چون به صورت جوهر در میآید، نفس برای آن به منزله «ماده» و این صورت برای آن به منزله «صورت» میشود و جمعا یک واقعیت را تشکیل میدهند.
در این جا توجه به این نکته مهم است که دیگران، اخلاق را از مرحله «حال» به مرحله «ملکه»، منتقل کرده گفتهاند: اخلاقی را که انسان فراهم میکند «دیرزوال» و از ملکات نفسانی است; ولی حکمت متعالیه بر اساس حرکت جوهری، تبیین و تثبیت کرده است که انسان هر کاری که میکند در واقع با آن کار، حقیقتخود را میسازد و با همان هم محشور میشود. البته قیافههای انسان قبل از مرگ، بر اساس «هو الذی یصورکم فی الارحام کیف یشآء» (۱) تنظیم شده است: ذات اقدس اله هر کس را با صورت مخصوصی آفریده است که این صورت، زشتیا زیباست; ولی انسان قیافه بعد از مرگ را با سعی خود میسازد و میتواند آن را زشت و یا زیبا بیافریند واین «مشاطه»گری اخلاق است. او اگر بخواهد میتواند خود را سفید روی و رو سفید و یا سیاه روی و رو سیاه کند. و همه این محورها در اختیار اخلاق است.
لذا دستور دادهاند هنگام شستن صورت در موقع وضو بگویید:
«اللهم بیض وجهی یوم تسود فیه الوجوه و لا تسود وجهی یوم تبیض فیه الوجوه» (۲)
یعنی، خدایا! روزی که رویها سیاه میشود، مرا رو سفید کن و روزی که رویها سفید میشود، مرا رو سیاه مکن. امروز سفیدی و سیاهی صورت، دلیل بر فضیلتیا رذیلت صاحب صورت نیست و در اسلام هیچ فرقی بین «صهیب رومی» و «بلال حبشی» نبود و اکنون نیز سفید پوستان و رنگین پوستان بر یکدیگر برتری ندارند. رنگ پوستبر اثر مسائل خاص جغرافیایی، اجتماعی و نژادی پیدا میشود و نتیجه کار و اخلاق نیست; اما روسیاهی انسان در قیامت چون بر اثر اخلاق او پیدا میشود ذلت آور است; چنانکه رو سفیدی وی چون نتیجه اخلاق اوستشرافت آور است. لذا در تعبیرات دینی آمده است: آن کس که مواظب مسائل اخلاقی خود نباشد، دیوانه است، نه عاقل:
«و من یرغب عن ملهٔ ابراهیم الا من سفه نفسه» (۳)
مانند اینکه اگر کسی شبانه روز بکوشد خود را مثلا به صورت سگ درآورد، که دیوانه است.
قرآن کریم با ذکر این مبادی و اصول، به انسان، هشدار میدهد. در قرآن، آیاتی انسان را حقیقتا بهیمه یا فرشته و یا شیطان میشمارد و آنان که اخلاق را امری اعتباری تلقی میکردند و آن رادر تعیین ساختار انسانی، سهیم نمیدانستند و میگفتند اخلاق و اوصاف، از امور زاید بر ذات اوست نه در متن ذات، این گونه از آیات قرآن را با «تشبیه»، «مجاز»، «استعاره» و «کنایه» تفسیر میکردند و میگفتند: اگر قرآن کریم عدهای را حیوان میداند (۴) مقصود این است که این عده، به منزله یا مانند حیوان هستند و اگر عدهای را فرشته میشمارد آنان چنین تفسیر میکنند که آنها مثل فرشتهاند و یا اگر در باره گروه دیگری میفرماید: آنان «شیاطینالانس» هستند، مفسران مزبور آن را بر مجاز حمل میکنند و میگویند یعنی آنان مثل شیطانند; ولی بنابر حرکت جوهری و جسمانیهٔ الحدوث و روحانیهٔ البقاء بودن روح، معلوم میشود نفس، هر چه را انجام میدهد کم کم به همان صورت، مصور میشود. از این جهت اگر نفس در مسیر علم، عدل، قسط و قداستحرکت کند، واقعا فرشته میشود.
عدهای به وجود مبارک پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم اعتراض کرده گفتند: سالتحق این است که رسول خدا فرشته باشد وتو چون انسان هستی پس رسول نیستی! مؤلف بزرگوار تفسیر «القرآن والعقل» در حل شبهه آنان میگوید: اگر لازم باشد که رسول خدا فرشته باشد وجود مبارک پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، باطنا و حقیقتا، فرشته است. چون فرشته یعنی موجود عالم مختار معصوم، و روح انسان کامل، روح فرشته خویی بلکه خود فرشته است (۵) . البته این برداشتبعداز بیانات صاحب حکمت متعالیه است.
در هر حال نقشی که مسئله حرکت جوهری و جسمانیهٔ الحدوث و روحانیهٔ البقاء بودن نفس دارد، در علم اخلاق خیلی کارساز است. چرا که بیان میکند که انسان نه تنها با حرکت کیفی بلکه با حرکت جوهری، وصفی را میپذیرد. دیگران علم، حیات، قدرت و... را «کیف» و از «محمولات بالضمیمهٔ» انسان میپنداشتند; ولی در حکمت متعالیه این گونه از معارف به نحوه «وجود» برگشت و برای اینها «مفهوم» قائل شدند; نه «ماهیت» که قهرا بدین ترتیب، از سنخ «مقولات» بیرون میروند، دیگر محمول بالضمیمهٔ نیستند وقتی نبودند، نحوه وجود خود انسان متحرک را میسازند، اگر موجود متحرکی در مسیر علم حرکت کند، به خدمت علم میرسد و این موجود متحرک یا انسان سالک سائر، عین علم، که حقیقت وجودی است، میشود; نه عین آن صورت ذهنی و عین آن معلوم. چون بین علم و معلوم و یا بین حقیقت علم و وجود ذهنی، فرقهای فراوانی وجود دارد; زیرا انسان با علم متحد میشود; نه با معلوم. اما این علم، هم علم، هم عالم و هم معلوم است.
به عبارت دیگر: این وجود، «علم بذاته»، «معلوم بذاته» و «عالم بذاته» است و نفس بر اثر حرکت جوهری به این وجود میرسد و با آن متحد شده عالم و علم میشود. چون علم، حقیقت نوری است و متعلق خود را روشن میکند; مثلا، انسان علم به شجر و مانند آن دارد که در این صورت، آن مفهوم شجر پیش انسان حاصل است و به این ترتیب آن مفهوم، وجود ذهنی پیدا میکند و حقیقت این وجود، علم میشود.
● انسان، تجسم اخلاق
بر اساس بیان گذشته، نفس در مرحله علم، عین علم و در مراحل اخلاق، عین همان خلق میشود.
حیوانات بیانگر اوصاف انسانیاند; اگر انسان بخواهد غضب خود را خوب بشناسد، باید به حیوانات درنده بنگرد و اگر مایل باشد شهوت خویش را بنگرد، به بهائم شهوی نگاه کند و اگر درستبررسی کند، میبیند که حقیقت غضب، همان درنده خویی درنگان است و واقعیتشهوت همان شهوتجویی چرندگان; و انسانی که متحرک بالشهوهٔ است، با اشتها و میل حرکت میکند; نه این که با اراده وعقل زندگی کند:
«بل یرید الانسان لیفجر امامه» (۶) .
بنابراین، حیوانهای شهوتران، آینه خوبی هستند تا انسان، اوصاف شهوت بازی و هوس مداری خود را در آینه آنها به خوبی بررسی کند; زیرا اگر این اوصاف، کامل شود همان بهیمه یا درنده میشود و اگر برای موجود زندهای این حقیقتبه منزله صورت شود، حقیقتا همان را داراست; خواه سخن بگوید و خواه سخن نگوید; خواه با دو دست و دو پا و خواه با دو پا یا دو بال حرکت کند; یا حیوان باشد ولی سخن بگوید. چون قیقتحیوانیت، همان ملکه نفسانی است و آن نفسی است که منشا این گونه آثار است.
پس اگر کسی در مسائل اخلاقی به جایی برسد که اخلاق فضیلتیا رذیلتبرای او ملکه شود و کم کم صورت نوعیه او را بسازد، او حقیقتا حیوان یا فرشته و یا شیطان میشود. زیرا انسان در سر چهار راه قرار دارد واقعا به سمتبهیمه یا فرشته یا شیطان شدن یا درنده خویی حرکت میکند و سر سقوط دنیای غرب این است که بینش اخلاقی آنان در حد بینش اعتباری سلیقه و رسم و عادت و ... است; زیرا برای آنها روشن نشده است که واقعا اخلاق، حقیقت انسان را میسازد; ممکن است در بین آنان دانشمندانی باشند که با این معارف آشنا شده باشند اما استخوان بندی، اعصاب، و مهرههای اساسی کالبد فرهنگ غرب، چیز دیگری است; ولی بر اثر راهنماییهایی که قرآن و عترت (علیهمالسلام) کردهاند، حکیمان مابه این حقیقت پی بردهاند و کم کم برای آنها ثابتشده است که دلیلی ندارد ما این ظواهر آیات قرآن یا روایات را که دلالتبر تحول باطن دارند بر مجاز حمل کنیم.
در ذیل آیه
«فتاتون افواجا» (۷)
هم مفسران اهل سنت مانند «زمخشری» معتزلی در «کشاف» (۸) و هم مفسران شیعه مانند مرحوم امین الاسلام در «مجمع البیان» (۹) از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کردهاند که فرمود: عدهای در روز قیامتبه صورت حیوانات گوناگون در میآیند. این گونه از تعبیرات روایی مانند آن تعبیرات قرآنی، زمینه فکر تحول جوهری را در متفکران حکمت متعالیه به وجود آورده و مبدا برهان را به آنان اعطا کرده است.
بر اساس این حدیثشریف، افراد شهوی صرف، یا غضبی محض، که در دنیا ظاهرا انسان ولی حقیقتا حیوان هستند، در قیامتبه صورت حیوان در میآیند; یعنی انسانی هستند که حیوان شدهاند، نه این که به عنوان تناسخ که انسانیت را از دست داده و حیوانیت را گرفته باشند. چون انسان، جنس سافل است و در تحت او انواعی وجود دارد و حیوانی که نوعی از انواع انسان استبا حیوانات دیگر خیلی فرق دارد. از این رو درندگی انسانی که درنده خوی شود، خیلی بیش از حیوانات درنده است; چنان که شهوترانی انسان که «بهیمه» شود، خیلی بیش از حیوانات شهوتمدار است.
آیهٔ الله جوادی آملی
پینوشتها:
۱. سوره آل عمران، آیه ۶.
۲. تهذیب الاحکام، ج ۱، ص ۵۳، ح ۱۵۳.
۳. سوره بقره، آیه ۱۳۰.
۴. «اولئک کالانعام بل هم اضل» (سوره اعراف، آیه ۱۷۹).
۵. «... و کل نبی یکون باطنه ملکا بل فوق الملک» (تفسیر القرآن والعقل، ج ۱، ص ۴۳۴).
۶. سوره قیامت، آیه ۵.
۷. سوره نبا، آیه ۱۸.
۸. تفسیر کشاف، ج ۴، ص ۶۸۷.
۹. مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۴۲.
منبع: تفسیر موضوعی آیهٔ الله جوادی آملی تدوین حجهٔ الاسلام آقای سید رسول جعفری
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست