تعامل با کشورها نه با شرق یا غرب

تعریف هائی و نیز اتحادیه هائی را نوید می دهد که می تواند سبب توازن جدید در مناسبات جهانی به نفع شرق در برابر غرب باشد

تعریف‌هائی و نیز اتحادیه‌هائی را نوید می‌دهد که می‌تواند سبب توازن جدید در مناسبات جهانی به نفع شرق در برابر غرب باشد.

بر این اساس اگر در پی تدوین رویکردی بلندمدت، و نه براساس نیازهای گذرا و روزمره هستیم، باید برنامه دقیقی را تدوین کرده، آن‌را فعالانه به اجراء درآوریم؛ نه آن‌که منفعلانه و بنابر مقتضیات مقطعی از دست یکی به دامان دیگری پناه بریم که حاصلی برای‌مان نخواهد داشت.

طبعاً مجموعه شناخت ما از شرق، نقش مهمی در تدوین و اجراء این برنامه ایفا خواهد کرد. در عین حال باید توجه داشته باشیم که در عرصه سیاست خارجی و روابط تجاری و اقتصادی و نیز در ارائه تصویر از خود در سال‌های پس از انقلاب مرتکب اشتباه‌هائی شده‌ایم. نمونه ملموس آن‌را می‌توان در بخش انرژی مطرح کرد. در ۱۰، ۱۵ سال گذشته همواره گزارش‌هائی که دریافت می‌کردیم بیانگر کاهش اقبال جهانی نسبت به نفت و کاهش سقف اوپک بود. اما روند رویدادها جزء این بود. به‌نظر می‌رسد که مجموعه تحلیل‌هائی که ما از آن تغذیه می‌کردیم، تحلیل‌های غربی بوده با نیت گمراه کردن در اختیار ما قرار می‌گرفته است. به‌همین دلیل ما نتوانسته‌ایم طراحی لازم و متناسب را برای مواجه شدن با واقعیت انجام دهیم. در صورتی‌که اگر اطلاعات و گزارش‌های بدون غرض را در اختیار داشتیم می‌توانستیم برنامه لازم را تدوین کنیم. به هر روی با مبنا قرار دادن این اطلاعات نادرست، هر طرحی نیز در جهت افزایش تولید نفت به دولت می‌رفت، با آن مخالفت می‌شد. در حالی‌که اگر می‌توانستیم درست پیش‌بینی کنیم اکنون سهم بیشتری از بازار را در اختیار داشتیم. این مثال را می‌توان به موردهای دیگر نیز تعمیم داد.

متأسفانه اکنون نیز نگاه ما به چین و هند از زاویه دید غربی‌هاست و تا اندازه‌ای با واقعیت فاصله دارد. در حالی‌که باید اطلاعات لازم را برای تصمیم‌گیری مستقل‌مان فراهم کنیم.

به پرسش مقدر بپردازیم: آیا می‌توان در موضوع نگاه به شرق چشم‌انداز مثبتی داشت؟ به اعتقاد من چشم‌انداز مثبت کاملاً موجود است، اما آیا روش‌های گذشته ما جوابگوی دست یافتن به نتیجه مثبت هستند؟ باید گفت به‌هیچ‌وجه. برای تعامل بهینه با شرق، که جزء کمک به توسعه متضمن منافع و امنیت ملی‌مان نیز هست، باید حتماً دارای برنامه و طرح در تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی و تجاری باشیم. البته انجام این امر نیازمند زمان کافی نیز هست.

در این بحث، بیشتر توجه من به موضوع تعامل با شرق و غرب به‌ویژه در موضوع انرژی است. روزگاری شوروی و بلوک شرق در برابر غرب قرار داشتند، اما امروزه دیگر سخن گفتن از بلوک‌های شرق و غرب بی‌معناست. ما نباید روسیه را در زمره شرق به حساب آوریم، به‌ویژه که روسیه خود را جزء اروپا محسوب می‌کند. بنابراین به‌جای بحث شرق و غرب باید از کشورها سخن به میان آورد: ژاپن، چین، کره، هند، اسپانیا، ایتالیا و... در واقع کشورها باید طرف توجه ما قرار بگیرند، ما با کشورها تعامل داریم نه با بخش و ناحیه‌ای به نام غرب و یا شرق.

تاریخ تعاملات ما با جهان در حوزه انرژی ایران هم کاملاً روشن است. با پیدایش نفت در ایران، نخست شرکت ”آنگلو پرشن اویل (APOC)“ شکل گرفت، سپس شرکت ”انگلو ایران اویل (AIOC)“ تشکیل شد. بعد از مدلی شدن صنعت نفت هم کنسرسیومی از هفت شرکت موسوم به ”هفت خواهران نفتی“ مقدرات نفت در سراسر جهان، و نه تنها ایران، را در دست گرفت. در واقع چنین نبود که کشورهای نفت‌خیز دیگر در زمینه نفت استقلال داشته باشند و فقط ایران زیر سلطه هفت خواهران باشد.

در دهه ۱۹۷۰، با احداث خط لوله گاز به روسیه، تغییری در شرایط پیش آمد. با فعال شدن این طرح، مقداری از ”گازهای همراه“ که امکان مصرف آن در داخل هم نبود از طریق لوله به روسیه انتقال یافت. این امر در زمان خود اتفاق مهمی بود.

در ابتدای انقلاب، چند اتفاق بسیار مؤثر و تعیین‌کننده در ساختار انرژی ایران، یکی پس از دیگر رخ داد.

در اولین حرکت، خودمان به‌صورت داوطلبانه تولید نفت را کاهش دادیم. برای این تصمیم دلایلی مطرح می‌شد، ولی همان موقع نیز عده‌ای با این سیاست مخالف و معتقد بودند که نباید بازار را به‌راحتی به دیگران واگذار کرد. از جمله دکتر شمس اردکانی که تأکید داشت اگر خواهان کاهش تولید و هدیه دومیلیون بشکه سهم خود در بازار به عربستان و کویت هستیم، لااقل باید امتیازی از آنها بگیریم و به آسانی بازار را اختیارشان قرار ندهیم. متأسفانه به این دیدگاه توجهی نشد و اشتباه کلاسیکی که گاه انقلابیون مرتکب آن می‌شوند، رخ داد. بر اثر این اشتباه، بخشی از بازار از دست رفت و موضع و موقعیت ما در اوپک تضعیف شد که پیامدی طبیعی بود. چه میزان قدرت کشورها در اوپک بستگی تام به موقعیت‌شان در تولید و سهم‌شان در بازار دارد. در حالی‌که ایران و عربستان قبلاً وزن همسانی در اوپک داشتند.

رخداد دیگر توقف برنامه هسته‌ای ایران بود می‌دانیم که تا زمان انقلاب، کشور هزینه زیادی را برای دستیابی به انرژی هسته‌ای متقبل شده بود. اما به هر روی پس از انقلاب ما نیز تصمیم به توقف کار گرفتیم. البته درست است که کشورهای طرف قرارداد مایل به ادامه همکاری نبودند، اما ما نباید توقف پروژه‌ها را می‌پذیرفتیم. اگر همچنان‌که امروز نظرمان درباره دستیابی به انرژی هسته‌ای تغییر کرده است، آن‌زمان با دقت و آرامش بیشتری تصمیم می‌گرفتیم و می‌کوشیدیم تعامل‌مان را با جهان حفظ کنیم این احتمال وجود داشت که امروز با هزینه سیاسی و اقتصادی و دشواری به مراتب کمتری صاحب فن‌آوری هسته‌ای باشیم. در حالی‌که حاصل تصمیم‌گیری ناگهانی‌مان پس از انقلاب تنها باز پس گرفتن بخشی از مطالبات‌مان بود.

موضوع سوم قطع صدور گاز مایع ال‌ان‌جی به روسیه و برنامه کالین گاز بود. اگر برنامه صدور گاز به شوروی به سرانجام می‌رسید ایران به پیشتاز بهره‌برداری و انتقال گاز ال‌ان‌جی تبدیل شده بود. اکنون با گذشت ۲۵ سال شاهد پیشی گرفتن قطر، یمن، امارات در این زمینه از ایران هستیم. تأسف‌بار اینکه کشوری که آغازگر صدور گاز در منطقه بود اکنون در ردیف‌های آخر قرار دارد.

گرچه این سیاست‌ها به‌صورت مقطعی اتخاذ شده بودند، ولی جنگ این سیاست‌ها را به درازا کشاند؛ به‌ویژه از آن‌رو که در دوران جنگ، در همه کشورها، چنین موضوعاتی اهمیت خود را از دست می‌دهند.

پایان جنگ، سرآغاز دوران توسعه با هدف جبران گذشته بود. اما در آن دوران نیز توهمی که همیشه گرفتار آنیم، به‌ویژه در زمینه نفت، ادامه یافت؛ اینکه فکر می‌کنیم همه دنیا خواهان نفت ایران هستند و هر روز و از بام تا شام در اندیشه تصاحب آن هستند. در حالی‌که چنین نبوده و نیست. در دوران بازسازی، دنیا با مازاد نفت روبه‌رو بود. حتی ایران باید در شکل رقابتی سهم خود را در بازار نفت به‌دست می‌آورد؛ در این دوران نیز با مشکلاتی مواجه بودیم، اما با درایت و اتخاذ سیاست‌های درست مشکلات حل شد.

موضوع مشارکت و بیع متقابل یکی از راه‌حل‌هائی بود که در ده سال اول توسعه مورد بحث بود، اما بی‌نتیجه باقی‌مانده بود. براساس قانون اساسی، واگذاری منابع نفت و گاز ایران (واگذار کردن امتیاز) ممنوع است، ولی درباره اینکه آیا اعطاء اجازه بهره‌برداری نیز منع قانونی دارد، پاسخی روشن وجود ندارد. اگر این موضوع حل می‌شد، امکان جذب سرمایه خارجی نیز فراهم می‌آمد، زیرا در آن زمان موضوع تحریم در میان نبود و طبعاً مشکل خاصی پیش نمی‌آمد. حتی ممکن بود اگر این سرمایه‌گذاری‌ها صورت می‌گرفت اساساً مسئله تحریم مطرح نمی‌شد؛ چون شرکت‌های بزرگی در ایران سرمایه‌گذاری کرده بودند و اجازه نمی‌دادند منافع‌شان به‌خطر بیفتد.

---