چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
خروس سفید از متن تا تصویر
«خروسی است در پای عرشم چو ماه
به خوبی توان کرد بر وی نگاه»
یا
«خروسان که هستند اندر جهان
همه ارجمندند و روشن‌روان«
● خروس سفید از متن تا تصویر
(بنا بر روایات و اعتقادات قومی و دینی کهن در ایران)
در جریان اعتقادات قومی و مذهبی ایرانیان، خروس، از زمره مرغانی است که در بسیاری از احادیث دینی پیش از اسلام، روایات مذهبی و منابع دوران اسلامی به جایگاه والای آن اشاره شده است. بنا بر نقل اخبار و احادیث معراجیه، یکی از جلوه‌های بارز مشاهدات پیامبر اسلام(ص) در آسمان دنیا، خروس سفید عرشی است که از حیث مقام، فرشته سحرخیزان و مظهر عبادت معرفی شده و در بسیاری از روایات اسلامی؛ مذکور است.
اهمیت این موضوع متناسب با مضمون ادبی و در جریان تصویرگری دینی کتب خطی در ایران و از جمله معراجنامه‌ها مورد توجه نگارگران قرار گرفت و همگام با باورهای مذهبی مسلمانان، زمینة مساعدی جهت ورود عناصر و عوامل تصویرگری مضامین مذهبی فراهم آورد.
در این مقاله، علاوه بر ذکر مقام «خروس« در اندیشة دینی ایرانیان باستان و اشاراتی به روایات مذهبی اسلامی در خصوص خروس سفید عرشی، به شرح تصاویر دو نگاره از دو نسخة مصور ممتاز دوران اسلامی در ایران و ویژگی‌های هر یک از نسخه‌ها پرداخته می‌شود.
● مقدمه
یکی از «مرغان خانگی« و خوش یمن که در دیانت اسلام و فرهنگ باستانی ایران، مقام والا دارد، «خروس« است.
در جریان اعتقادات گوناگون قومی و مذهبی ایرانیان، از دیرباز «خروس« از زمره یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های پرندگان است که در احادیث دینی پیش از اسلام با جلوه‌ای بر پایة پرستش مظاهر نیک، در برانداختن نیروهای شر از یاران «سروش« معرفی شده است.
تجلی «خروس» در روایات و منابع اسلامی، بسیاری از احادیث کهن را در بر دارد و با اندیشه‌های مذهبی بر پایة سنن و روایات باستانی ایران راه تکامل یافت.
جنبة تقدس «خروس« در فرهنگ اسلامی و گرامی بودن آن نزد ایرانیان تا جایی است که جایگاه والای این مرغ مینوی در آسمان دنیا، معرفی شده است.
بنابر نقل اخبار و احادیث اسلامی یکی از مشاهدات پیامبر اسلام در سفر شبانه و عارفانة معراج، دیدار از خروس سفیدی است که بالهایش شرق و غرب عالم را فرا میگیرد. پای آن در آخرین حد طبقة هفتم زمین و سرش نزد عرش پروردگار است و پیوسته خداوند متعال را تسبیح گوید.
موضوع معراج حضرت محمد(ص) و از جمله دیدار از خروس سفید عرشی، همگام با باورهای دینی مسلمانان در بسیاری از اخبار و تفاسیر معراجیه‌ها و آثار منثور ادیبان، اهمیت ویژه یافت، و در جریان تصویرگری دینی کتب خطی در ایران و از جمله معراجنامه‌ها مورد توجه نگارگران در جهت تأیید مکاتب شهری قرار گرفت. در ذکر مأخذ تصویری از روایات یاد شده، شرح برخی اقوال و احادیث از اقوام مختلف، منابع اوستایی و کهن ایران و روایات دینی متون اسلامی در بیان عظمت و شگفتی این مرغ عرشی؛ حایز اهمیت است.
جلوه‌های گوناگون و نمونه‌های همانندی این پرندة خانگی نر در اقوام و ملل مختلف اغلب در امور نیک یاد و مصور شده است.
بخش‌هایی از پیکر خروس بر مجسمه مفرغینة لرستان
«در هنر عیسوی، خروس، یکی از ابزارهای عزاداری مسیحی، علامت پتر حواری و در نتیجه نماد توبه بود. در یونان باستان یک هدیة عاشقانة سنتی به شمار می‌رفت. در هند، نشان کارتی‌کیا (Karttikeya) خدای شش کله جنگ نزد هندوان و همچنین نشان اسکاندا (Skanda) پسر شیوا است. در تقویم چینی، یکی از دوازده شاخة زمینی است و عنصر مرد یا یانگ (Yang) را نشان می‌دهد. تصویر خروس بر روی طبل جنگی که در نت سوکه ژاپنی موضوعی مورد پسند است، مظهر صلح به شمار می‌رود.»
در روایات پیش از اسلام
در ادبیات زردشتی، نوشته‌های پهلوی و منابع دوران اسلامی به ارزش نمادین و آیینی «خروس« اشاره شده، و از آن به پیک و یاور سروش، ضد دیوان، فرشته سحرخیزان و مظهر عبادت؛ یاد می‌کنند.
«در آیین میترایی، خروس به‌عنوان نماد مهری مقام شامخی دارد و در مراسم دینی، خروس سفید به میترا هدیه می‌شود.» به نوشته هاشم رضی، در آیین مهر:
«خروس، پیک خورشید (سُل ـ Sol ) است که چون میترا درصدد کشتن گاو برمی‌آید، و گاو می‌گریزد، خورشید (سُل)، خروس را با پیامی از نگاهِ گاو به سوی میترا می‌فرستد. آن‌گاه میترا از جایِ گاو آگاه شده و آن چارپایِ مقدس را به دام کشیده و قربانی می‌کند.
در آیین مهر، عبادت، سرودخوانی و انجام غسل و شست‌وشو و مراسمی دیگر، سحرگاهان انجام می‌شد و مومنان با بانگ خروس که پیک خورشیدی و همراه میترا بود، بیدار می‌شدند». علاوه بر نقش تصویری خروس در مهرابه‌های میترایی و (معابد مهری) در صحنه‌های قربانی چون گاوکشی، در ترکیب پاره‌ای از مفرغینه‌های لرستان و اشیای برنزی
[ نذری] چون رب‌النوع‌های سروش و پیکرک‌هایی با چهره‌های مضاعف، ترکیبی از اندام خروس در نقش پیک و یاور سروش با تأکید بر بن مایة اساطیری آن بر این پیکرها، تکیه داده شده است.
به عقیده نینبرگ «حضور سر خروسها، اجتماع میتراییسم را مشخص کرده است». «خروس» در اوستا با نام دینی پرودرش (paro-darی) به معنی «پیش‌بیننده» (آن که دمیدن پگاه را از دور می‌بیند)، پرندة ایزدی و خوش شگون، معرفی شده است.
«این پرنده فروغ روز را از پیش دیده و مژده پیدایش و ورود آن را به همگان اعلام می‌کند». همچنین «خروس« را طبل جهان خوانده‌اند. در بامداد پگاه که روشنایی بامدادان دیوان را خیره می‌کند، خروس بانگ برمی‌دارد و با روشنایی در پیروزی انباز می‌شود و مردم بر این باورند که او با بانگ خویش دیوان را دور می‌راند...». در فرگرد ۱۸ وندیداد (فقرات ۱۴ـ۲۸) در شرح مرغ پرودرش [ خروس ] ، که «مردمان بدگفتار آن را کهرکتاس نامند» ضمن برشمردن ویژگی‌ها و فضایل خروس، آمده: «... در سپیده دم توانا آواز برآورد [و گوید ] : برخیزید ای مردمان، و نماز بهترین راستی بگزارید و به دیوها نفرین فرستید...». خروس با تمام نیرو، پیروزی بر تاریکی و ظلمت اهریمنی را به تمام مردمان خبر می‌دهد و آنان را برمی‌انگیزد تا بر دیو خواب «بوش یست» (Bushyasta) و تنبلی چیره شده و برخیزند. مرغی است که سحرگاهان چُنین بانگ دهد:
«بر خیزید ای مردم، ستایش نمایید پاکی و پارسایی تام و تمام را، نفرین کنید دیوها را، اینست بوشْ یَسْتِ درازدست [ که] می‌خواهد شما را به خواباند، این است بوش یست درازدست که بر ضد شما به حمله پرداخته است، می‌خواهد جهان زنده و بیدار را بخواباند و چنین می‌گوید: «به خواب ای مرد بدبخت اکنون نه وقت بیداری است. از سه چیز خوب روگردانید: از اندیشة نیک، از گفتار نیک و از کردار نیک. سه چیز بد را روا دارید: اندیشة بد، گفتار بد، کردار بد». ... در این هنگام است که سروش مقدس پرودرش، پرندة زیبا را بیدار می‌کند و این پرنده هنگام سحرگاه توانا بانگ می‌دهد». در نامه‌های پهلوی چون «بندهش فصل ۱۹ فقره ۳۳، خروس در برانداختن دیوان و جادوان از همکاران سروش به شمار می‌رود.» به موجب بندهش، خروس به دشمنی دیوان و جادوان آفریده شده است. با سگ همکار است و به از میان بردن «دروج» با سروش یارند.» در متون پهلوی کشتن و خوردن خروس حرمت دارد. به روایت دیگرِ نامه‌های پهلوی، «شایست و ناشایست فصل ۱۰ (فقرات ۸ـ۹) از کشتن جانداری چون خروس پرهیز شده است.» نقش خروس بر پارچه دوره ساسانی، سده ۶ و ۷ م.
نقش خروس بر پارچه دوره ساسانی، سده ۸ م.
در آیین بهی کشتن خروس جایز نیست و لازم است تا همگان این پرنده را در خانه نگاه دارند چون دیوان و کارگزاران اهریمن از این پرنده در واهمه و هراس می‌باشند و در خانه‌ای که خروس باشد، دیوان جرأت خرابکاری نکنند، نگاه داشتن خروس را در خانه فایدهای بسیار باشد، چون مردمان را از بیماری، دیو گرفتگی (صرع) حفظ می‌کند. هنگامی که خروس بیگاه بانگ زند، نشان آن است که دیوی، اهریمن‌زاده‌ای می‌خواهد بدان خانه وارد شود. چون شاهان و پهلوانان هر جا می‌رفتند او را با خود می‌بردند. در بسیاری از بافته‌ها و قطعات پارچه‌های ابریشمی دورة ساسانی، در سده‌های میان ۶ـ۸ م. تنوع چشمگیر در طرح‌اندازی نقش «خروس» به فراوانی دیده می‌شود. نمایش پیکر خروس، در اغلب طرح‌های دوران یاد شده، با هاله‌ای پیرامون سر و رشته مروارید نشان چون نواری از دوایر ممتد بر دورِ گردن که نشان از سنت تصویرگری ساسانی و مفاهیم وابسته به فرّ ایزدی دارد، در متن دایره‌ها و میان ترنج‌ها و گلبرگ‌های تزیینی و تلفیقی، تکرار شده است.
● در روایات بعد از اسلام
پاره‌ای از منابع اسلامی در پیوند با روایات دینی و باستانی ایران، خروس سفید را جانداری مقدس و ضد اهریمنی معرفی کرده‌اند. به روایت دیگر، «بسیاری از معتقدات عامه (پیش از اسلام) در ارتباط با آیین مزدایی، درباره خروس به اخبار و احادیث اسلامی منتقل شده است.
درباره نیکویی خروس سفید و آن را پروریدن و در خانه نگاه داشتن و جایز نبودن استفاده از گوشت آن، داستانی است منصوب به سیامک که طبری و بلعمی در تاریخ خود آورده‌اند.» ۱ در تاریخ بلعمی و در حدیث پادشاهی کیومرث، به خروس سفید و غلبة او بر مار، ضمن آوردن داستانی اشاره شده است و نیز می‌نویسد: «عجم خروس را و بانگ او را به وقت نیکو خجسته دارند، خاصه سفید و گویند در خانه‌ای که او باشد دیو در نیاید».
میر خواند در روضة‌الصفا به داستان مذکور با اندکی اختلاف اشاره کرده و چنین نوشته: «کیومرث، فرزندان خود را بر داشتن خروس سفید امر فرمود و نیز بانگ بی‌هنگام خروس و درگذشت کیومرث را بیان می‌دارد و گویند در هر خانه که خروس باشد دیو در آنجا نیاید و بالفرض در مقامی که دیو ساکن باشد، چون خروس درآید و زبان خود را به تسبیح باری عز اسمه در کام بگرداند، فی‌الفور از آنجا فرار نماید ـ دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند ـ و سبب نظر مردم به بانگ بی‌هنگام خروس و کشته شدن آن در آن وقت آنست که چون کیومرث به مرض موت گرفتار شد نماز شامی بود که خروسی بانگ کرد و متعاقب آواز آن شهریار دین‌دار رحلت کرد...».
● در روایات دینی اسلامی
خداوند به تصریح آیه اول سوره اسراء و آیات آغازین سوره نجم در قرآن مجید از سیر شبانة حضرت محمد(ص) [ بندة خویش] از مسجدالحرام تا مسجدالقصی و ملکوت آسمان‌ها یاد می‌کند تا نشانه‌های عظمت و شگفتی‌های حق را در آسمان و زمین به [ پیامبر] نشان دهد.
افزون بر این که در شب معراج، حضرت(ص) به دیدار از آسمان‌ها و عجایب میان آن، فرشتگان و پیامبران نایل آمد، خروس سفید عرشی را مشاهده می‌کند که در بسیاری از منابع مربوط به اخبار معتبرة معراجیه از شگفتی‌ها و صفات خارق‌العادة آن، یاد شده است.
بنابر تفسیر طبری، حضرت محمد(ص) ضمن ذکر ویژگی‌هایی از مشاهدة خروس سفید در آسمان چهارم، چنین گوید:
«در آسمان چهارم، مرغی را دیدم سپیدتر از عاج، بر مثال «خروهی» (= خروسی)، و پای او بر هفتم طبقة زمین بود و سر او را دیدم در زیر هفتم آسمان، ... و من از جبرییل پرسیدم که این چه مرغی است، بدین عظیمی، جبرییل علیه‌السلام گفت: این خروهی سپید است و خدای عزوجل او را بدین گونه آفریدست و شبی دو بال خویش را باز کند و بانگ کند. جملة خروهان زمین آواز بشنوند... و چون پیغامبر(ع) آن خروه را بدیده بود، چون به زمین آمد همواره خروه سپید داشتی و گفت: هر آنجا که خروه سپید باشد بر اهل آن خانه جادویی کار نکند، و دیوان از آنجا پرهیز کنند...» در تفسیر شیخ‌ابوالفتوح رازی در توصیف «خروس سفید» آمده:
«... در آسمان دنیا می‌رفتم خروسی را دیدم موی گردن او سبز و سر و تن او سپید که از آن نیکوتر سبزی و سفیدی ندیده بودم... چون شب به آخر رسد او پرها باز کند و به هم زند و خدا را تسبیح گوید و گوید سبحان‌الله الملک القدوس الکبیر المتعال لا اله اللّه الحی القیوم...
رسول گفت:« تا او را بدیدم مرا آرزوی اوست که دگر باره باز ببینم او را.» همچنین در تفسیر سور آبادی، ضمن اشاره به عظمت بال‌های خروس سفید در ذکر فضایل آن چنین نوشته شده:
«... گفتم: یا جبرییل وی چه گوید در آواز خویش؟ گفت دعا کند گناه‌کاران امت را گوید:
«اللهم اغفر لمذنبی امة محمدٍ واحفظ لا هل الجماعة من امة». از آنجاست که رسول گفت خروه سپید را دوست دارید که در وی ده چیزست که آن از هنرهای منست: هیبت و حمیّت و شجاعت و شفقت و بیداری شب و خاص گاهی و بسیاری عیال و صلابت و جمال» و این مرغ سفید در تفسیر المیزان از فرشتگان خدای تعالی معرض شده است: «رسول خدا(ص) افزود و از عجایب خلق خدا که هر کدام بر آنچه که خواست اوست مسخّر ساخته خروسی دیدم... و این فرشته‌ای از فرشتگان خدای تعالی است.
او را آن‌چنان که خواسته خلق کرده...».
● بازتاب تصویری خروس سفید در دو نسخة مصور ایران
جنبه‌های نمادین تصویرپردازی مرغان از داستان‌های حماسی، مذهبی و حکایات اخلاقی به ویژه در سیر مقامات، تشبیه روح به پرنده و اسباب سیر و سفر روحانی، در شماری از مجالس نسخه‌های خطی ایران و در اشکال متنوع، معرفی شده است.
نشانه‌های مفهومی و تزیینی نقش مرغان و پرندگان در تصویرگری نسخه‌های خطی و مصور ایران، در فاصلة بین قرن‌های ۸ـ۱۱ ه . ق با نمایش بازتابی از صحنه‌های ادب فارسی، تفاسیر برگرفته از کلام الهی و فرهنگ دینی و اساطیری ایرانیان چون نسخه‌های کلیله و دمنه، منافع‌الحیوان، عجایب المخلوقات، شاهنامه و منطق‌الطیر با روش قانونمند در ترسیم پیکر جانوران متناسب با سبک و شیوة نقاشی در هر عصر و گاه با پیروی از مکتب نقاشی خاور دور (در ترسیم پاره‌ای از جزییات) به تصویر درآمده است.
با توجه به باورهای آیینی و اساطیری ایرانیان در روزگار باستان و قداست «خروس« در روایات دینی اسلامی، انگیزة ترسیم این مرغ مینوی بر پاره‌ای از مجالس دینی نقاشی ایران و در پیروی از آیین محمدی، نمایان می‌شود.
بازتاب تصویری «خروس سفید در آسمان دنیا» در دو نسخة مصور و ممتاز سدة ۸ و ۹ ه.ق. به خوبی مشهود است. «ضمن این که نخستین تصاویر از مضامین مذهبی و زندگی پیامبر اسلام و معراج عارفانة ایشان با حمایت و توجه فرمانروایان ایلخانان مغول و گرایشات ایشان به مذهب تشیّع صورت پذیرفت، سرچشمة هنری تازه جهت خلق تصویری کتب دینی و تاریخی در ایران، فراهم آورد.» در این میان، نگاره‌های «احمد موسی« نقاش برجستة دوران سلطنت سلطان ابوسعید ایلخانی، چون معراجنامة پرآوازة وی از عظمت مضمون تصویری ویژه‌ای برخوردار است.
«نسخة مزبور در نیمة دوم ربع اول قرن هشتم ه. ق به امر سلطان ایلخانی تهیه و تنظیم شده است.» هرچند دامنة تأثیرپذیری عناصر نقاشی نسخة معراجنامة احمد موسی را فراتر از تصویر خروس سفید در معراجنامة احمد موسی مرزهای ایرانی می‌توان باز شناخت، ولی اصالت سنت نقاشی ایرانی با بهره‌مندی از عناصر سبک ساسانی در نگاره‌های نسخة مزبور، نکته‌ای است انکارناپذیر. صحنة دیدار پیامبر اسلام از «خروس سفید» در آسمان دنیا، برگ الصاقی مصوری است از «مجموعة مرقع بهرام میرزا» به شماره ورق ۶۱ پشت و به قطع (۲۴. ۲/۳۲) ۲ سانتی‌متر که در ترکیبی بدیع، ملاحظه می‌شود.
مجموعه «مرقع بهرام میرزا» به امر شاهزاده ابوالفتح بهرام میرزا (برادر شاه طهماسب صفوی) در سال ۹۵۱ ه. ق (۱۵۴۹ م) توسط دوست محمد هروی، هنرمند و مورخ قرن ۱۰ ه. ق. فراهم آمده و تصاویر نسخة معراجنامه، بدون ترتیب لازم در جهت مراحل سیر معراج پیامبر بر این مرقّع نامدار، چسبانیده شده است. در مجلس نقاشی دیدار از خروس سفید عرشی، عوامل سنتی نقاشی ایران، شیوة نقاشی چین، خصوصیات نقاشی مسیحی شرقی و عناصر سبک هنری ساسانی در هم آمیخته و نمونة بسیار ارزندة تصویرگری صحنه دیدار را در مکتب تبریز، ضمن ارائة مضمون دینی آن، توصیف می‌کند.
در کتیبة بالای نگاره، به خط خوب، عبارت: «از جمله کارهای خوب استاد احمد موسی است« نوشته شده است.
«خروس سفید» ایستاده بر کُرسی زرّین در مرکز صحنه مصوّر شده و برجسته‌ترین عنصر تصویری در مجلس نقاشی، محسوب می‌شود.
شیوة طبیعت‌گرایانه در ترسیم پیکر «خروس« در پیروی از مکتب بغداد [ دورة پیشین، نگارگری عهد عباسی] و مطابق با مرغان خانگی است.
قدرت معنوی «خروس« با تأکید بر عظمت پیکر آن در مقابل ردیف اندام‌های فرشتگان تسبیح گوی، سمت چپ [نگاره] و سیمای مقدس حضرت محمد(ص) با عمامه سفید بر سر، هالة زرین برگرد آن و فرشته جبرییل با تاج زرین به شیوة ساسانی بر سر و کمربند بلند و موّاج، در سمت راست حاشیة مجلس ترسیم شده که ماهیت مذهبی صحنه را تأیید می‌کند.
فرشتگان، تاج‌های زرین کنگره‌دار بر سر دارند و با بال‌های الوان و زیبا در ردیف‌های منظم و در امتداد خط مایل رو به سوی «خروس سفید» در حالت تسبیح و ثنای خداوند متعال، ترسیم شده‌اند.
توجه ویژه به تصویر «خروس سفید» به واسطة حالات و حرکات سر و دست‌های در حال نیایش فرشتگان و در ارتباط متقابل با [خروس]، نقش‌آفرینی می‌کند و ضمن ارائة مفهوم مینوی، شگفتی مرغ را نسبت به هر یک از عناصر تصویری صحنه، در ساختاری مناسب و دقیق، به نمایش می‌گذارد.
پیامبر اسلام و فرشته راهنما [جبرییل] در حال گفتگو از شگفتی‌های مرغ مقدس، در حالت پرسش و پاسخ، به تصویر درآمده‌اند. نوع ترسیم دست‌ها، توجه را به سوی خروس سفید، جلب می‌کند.
کیفیت ساخت پرها و دم «خروس« با جزییات دقیق و به نحو مطلوب ارائة شده و توسط خطوط ظریف و نازک، متمایز شده است که بر غنای طبیعی اندام مرغ، می‌افزاید ولی از ارزش‌های نمادین و تزیینی چون پرهای سبز رنگ و عظمت بال‌های گستردة «خروس» بنا بر روایات یاد شدة معراجیه‌ها، نشانی نیست.
رنگ سفید پیکر «خروس« در متن سبز تیرة زمینه همراه با درخشش بال‌های فرشتگان و با تأکید بر رنگ‌های متنوع در جهت وحدت و یکپارچگی تنظیم عناصر نگاره، توجه را به سوی خود جلب می‌کند.
مهارت استادانة «احمد موسی» در شیوة توصیف «خروس سفید» در آسمان دنیا همراه با دیگر عوامل تصویری به نحو شایسته ترسیم شده و یکی از برگ‌های مصور کهن دوران اسلامی در خصوص تصویرگری دیدار حضرت محمد(ص) از مرغ ایزدی است که با کیفیتی بسیار متعالی و در ساختاری مناسب، ملاحظه می‌شود.
نگارة مزبور، یکی از ۱۰ تصویر الصاقی است که در مجموعة مرقّع بهرام میرزا (۹۵۱ ه. ق)، تحت شماره Hazine ۲۱۵۴ در کتابخانه‌ی کاخ توپقاپی استانبول، نگاهداری می‌شود.
«بسیاری از ویژگی‌های نگاره‌های «احمد موسی« با انقراض سلسلة ایلخانان، از طریق شاگردان وی چون «شمس‌الدین« به جلایریان و در دوران متاخر چون نگارگری عهد تیموریان منتقل شد.» یکی از سفارشات شاهانه در دوران تیموریان و عهد سلطنت «شاهرخ میرزا» چهارمین پسر تیمور گورکانی، معراج‌نامه‌ای است که حدود یک قرن بعد از معراجنامة احمد موسی نگاشته و مصور شده است.
«نسخة دست‌نویس «معراجنامه» به سفارش شاهرخ به تاریخ ۸۴۰ ه. ق. (۱۳۴۵ م.) در شهر هرات و با دو متن مجزا، نوشته شده است.» معراجنامة هرات مشهور به معراجنامة میرحیدر شاعر (سده ۹ ه. ق)، در دوران حیات خود به شهرها و کتابخانه‌های بزرگ وارد شده و به دست دانشمندان، صاحبنظران و زبان‌شناسان بی‌شمار در شرق و غرب جهان بازبینی و خوانده و مطالبی جهت رمزگشایی آن نوشته شده است. تصویر خروس سفید در معراجنامة میرحیدر
در ترجمة جزء دوم نسخه (ورق ۲۶۴ پشت) که ترجمة ترکی تذکرة‌الاولیاء عطار است به مشخصات نسخه اشاره شده است. این سند ارزشمند خطی و مصوّر عهد تیموریان با بیش از ۵۰ مجلس نقاشی از مشاهدات پیامبر اسلام و عروج وی، عجایب آفرینش پروردگار در آسمان‌ها و عرش الهی، مزیّن به انواع خطوط و سه زبان عربی، ترکی و اویغوری، یکی از شاهکارهای هنر ایران در جهان اسلام به شمار می‌آید.
اما نکتة مورد بحث این نوشتار، نمایش پیکر «خروس سفید» در آسمان دنیا است که حضرت محمد(ص) در ادامه سفر روحانی ـ جسمانی خود در سیر آسمان اول، سوار بر مرکب خویش [براق] و با هدایت «فرشته جبرییل« مشاهده می‌کند.
فرشته‌ای که سیمای مقدس «خروس سفید» را در بر دارد، در ورق شمارة ۱۱ نسخة معراجنامة هرات با کیفیتی عالی در ترسیم حالت و اندام آن، به تصویر درآمده است.
ترکیب عوامل صحنه به رغم تفاوت ساختاری با نمونة پیشین [معراجنامة احمد موسی]، از تحول کمتری برخوردار است و متناسب با آرایش دیگر برگ‌های مصوّر نسخة [هرات]، در ساختاری متقارن دیده می‌شود.
توجه به طراحی دقیق از پیکر «خروس» با طبیعت‌گرایی محض همراه بوده و نیمی از صحنة نگاره را پوشانیده است. ترسیم پیکر مرغ، طبق الگوی معیّن و با توجه به ظواهر عینی به بلندای متن تصویری ارائه شده و سمت چپ نگاره را در بر گرفته و از حیث اسلوب و شیوة اجرا با «خروس سفید» در نسخة توپقاپی استانبول، همگونی دارد.
«خروس سفید» در هیئت مرغی عظیم‌الجثه همراه پر و بال سفید بر متن آسمان لاجورد که بیان‌گر شب در نقاشی ایرانی است و زمینة مناسب جهت فعالیت پیکرها، نقش چشمگیر در فضای صحنه، ایفا می‌کند.
سر «خروس« با دید جانبی، منقار زرد، جزییات ظریف تاج، آویزه‌های قرمز در زیر گردن و چشمان گرد و خیره رو به سوی حضرت(ص)، به تصویر درآمده است.
دم «خروس« در حالت کاملاً تصنّعی و مطابق با سبک سنتی نقاشی ایران، از مرز تصویر بیرون رفته و بر متن نخودی کاغذ، نقش‌آفرینی می‌کند.
نمایش زمین و فضایی که پنجه‌های نیرومند پاهای بلند «خروس« بر آن نشانده شده به رنگ بنفش و خارج از کادر تصویری مشاهده می‌شود که بر بازتاب روایات دینی اسلامی از این مرغ شگفت، تأکید می‌کند.
اتصال تاج سرخ رنگ «خروس« بنابر روایات و احادیث معراجیه، در منتهی‌الیه متن آسمان که همان بارگاه و عرش الهی است، مشاهده می‌شود، نمایش خارجی در ترسیم اندام «خروس« و اشارات ظریف خطوط در بال و پر آن با الگوی پیشین عهد ایلخانی قرابتی بسیار دارد.
در سمت راست نگاره، پیامبر(ص) سوار بر مرکب استثنایی خویش با سیمای مرد جوان ریش‌دار، عمامة سفید بر سر و هالة آتشین بر گرد آن رو به سوی «جبرییل« دارد و از عظمت این مرغ عرشی سئوال می‌کند. فرشتة جبرییل در حالت پاسخ‌گویی به حضرت(ص) با اشارات انگشت سبابه در جهت پیکر «خروس« ترسیم شده است.
پیچشی که در ترسیم ابرها با نوعی اغراق همراه بوده، ایجاد تصوّر حرکت در صحنه می‌کند و یادآور شهاب‌های ثاقب به شکل گلوله‌های مشتعل به همراه یک دنبالة نورانی، پیکرهای صحنه را مرتبط می‌سازد.
ستاره‌های مدوّر زرین به شیوة مکتب بغداد، فضای خالی متن آبی آسمان را پر کرده و همراه با ابرهای زرین و درخشش رنگ‌های پرمایه و دیگر عوامل تصویری، بر عظمت و شگفتی «خروس سفید» می‌افزاید.
نسخة مزبور، نخستین بار توسط «آنتوان گالان« ] مترجم کتاب هزار و یک شب [ در سال ۱۶۷۳ م. در قسطنطنیه خریداری شد و اکنون تحت شمارة SUP.Turk .۱۹۰ در بخش شرقی کتابخانة ملی پاریس، نگاهداری می‌شود.
با توجه به تقدّس مرغ عرشی و ویژگی‌های خارق‌العادة آن در روایات دینی باستانی و اسلامی ایران، اهمیت تصویرگری [ خروس سفید ] در نسخه‌های خطی معراجنامة (قرن‌های ۸ و ۹ ه . ق) به خوبی مشهود است. خصوصیتی که در هر دو نگارة نسخه‌های معراجنامة (ایلخانی و تیموری) مشاهده می‌شود، ماهیت غیرزمینی «خروس سفید» است که در قالب موجودی زمینی، به تصویر در آمده است.
کیفیت معنوی پیکر «خروس سفید» در دو نگارة مذکور، عالمی مستقل از جهان مادی و فراسوی زمان و مکان به‌بیننده معرفی می‌کند که از طریق کوچک نمودن اندام انسانی و دیگر عوامل آسمانی بر قداست مرغ مینوی می‌افزاید.
با توجه به نشان‌های مبانی اعتقادی شناخت خروس (سفید) در آیین ایران باستان و سنّت شفاهی در نقل آثار دینی و ادبی، این مرغ همواره نقش بزرگی در باورهای عامیانه ایرانیان ایفا می‌کند و نیز در پاره‌ای از داستان‌های ادبی به گونه‌های متفاوت حضور دارد.
● یادداشت سردبیر(احمد وکیلیان)
▪ اعتقادات عامه دربارة خروس.
ـ بانگ خروس: یکی از روشهای تشخیص وقت و زمان بویژه در سحرهای ماه مبارک رمضان، بانگ خروس است. خروس در شب سه مرتبه می‌خواند؛ مرتبة اول نیمه‌شب، مرتبة دوم ساعتی بعد از نیمه‌شب و مرتبة سوم سحر. از این‌رو مردم وجود خروس را در خانه خوش‌یُمن می‌دانند، بویژه خروس سفید چل تاج که نشانة خیر و برکت است و هر کس صاحب خروس سفید چل تاج باشد می‌گویند پریان و جنیان به خانه‌اش نمی‌آیند. افسانه‌ای هم دربارة خروس سفید در بین مردم متداول است که گویند:
در عرش الهی خروس سفید بزرگی هست که دمادم سحر و هنگام اذان صبح چشمانش را روی هم می‌گذارد و بالهایش را بهم می‌زند و با صدای بلند بانگ برمی‌دارد. صدای بانگ خروس عرش الهی که به گوش خروس‌های زمینی می‌رسد، همة خروسها به تقلید از خروس عرش شروع به خواندن می‌کنند و مردم را از وقت سحر آگاه می‌سازند. بعضی‌ها نیز خروس سفید را سید خروسها می‌دانند.
مردم قمصر کاشان معتقدند خروس سفید نگهبان حضرت حجّت(عج) است و گویند حضرت حجّت در یک چاه نورانی پنهان است و دشمنان او در بالای چاه منتظر هستند تا هوا روشن شود و داخل چاه شوند و آن حضرت را به قتل رسانند. هنگام سحر فرشتگان از خواب بیدار می‌شوند و خروس سفید را خبر می‌کند و خروس مشغول خواندن می‌شود. با شنیدن صدای خروس دشمنان آن حضرت پا به فرار می‌گذارند.
مردم دماوند می‌گویند خروس شب هنگام پنج مرتبه، نیم ساعت به نیم ساعت می‌خواند و در اصطلاح محل هر نوبت خواندن خروس را یک پنجمی گویند. پنجمی اول زنان خانه از خواب برمی‌خیزند و مشغول پختن سحری می‌شوند، پنجمی دوم سماور را آتش می‌اندازند، پنجمی سوم همة اعضای خانواده بیدار می‌شوند و سحری می‌خورند، پنجمی چهارم چای می‌خورند و دهانشان را می‌شویند و سرانجام با بلند شدن صدای خروس در آخرین نوبت دیگر حق خوردن ندارند و در این هنگام است که صدای اذان بلند می‌شود.
در شهر اراک هم گویند خروس در شب سه مرتبه می‌خواند: اولین بانگ خروس برای آگاهی از نزدیک شدن سحر است، دومین آواز خروس را «کنیز خبرکن» گویند. آواز سوم خروس را هم مقارن با اذان صبح می‌دانند.
هلنا شین دشتگل
منابع
۱ـ نک: فرهنگ آموزگار، جلد ۴، ۱۳۵۲، ص ۳۵۳.
۲ـ هال، جیمز، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، ۱۳۸۰، ص ۴۷.
۳ـ رضی، هاشم، آیین مهر چاپ اول، ۱۳۸۲، صص ۴۴۴ـ۴۴۵.
۴ـ رضی، هاشم. دانشنامه ایران باستان، جلد اول، انتشارات سخن، ۱۳۸۱، ص ۵۵۷.
۵ـ گیرشمن، رومن، بیشابور، جلد ۲ (موزاییک‌های ساسانی)، ترجمه اصغر کریمی، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص ۱۶۳.
۶ـ پور داود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، انتشارات اساطیر، ۱۳۸، ص ۳۱۷ و نک: رضی، هاشم، فرهنگ نام‌های اوستا، انتشارات فروهر، ۱۳۴۶، ص ۳۲۳.
۷ـ «وصفی است برای خروس» نک: دوستخواه، جلیل، اوستا، جلد ۲، انتشارات مروارید، ۱۳۷۰، ص ۸۴۸.
۸ـ رضی، هاشم، فرهنگ نام‌های اوستا، ص ۳۲۴.
۸ـ دوستخواه، جلیل، اوستا، جلد ۲، ص ۸۴۹.
۹ـ پور داود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، صص ۳۱۶ و ۳۱۸.
۱۰ـ همان ماخذ، ص ۳۱۸.
۱۱ـ نک: رضی، هاشم، فرهنگ نام‌های اوستا، ص ۳۲۴.
۱۲ـ دروج به معنی «دروغ دیو نادرستی، و از آن دیوی ماده که نماینده نادرستی است اراده شده است.» اوشیدری، جهانگیر، دانشنامه مزدیسنا، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۱، ص ۲۷۸.
۱۳ـ بهار، مهرداد، بند هش (فرنبع دادکی)، انتشارات توس، ۱۳۶۹، ص ۱۰۹.
۱۴ـ نک: مزداپور، کتایون، شایست و ناشایست، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۹، صص ۱۲۳ـ۱۲۴.
۱۵ـ رضی، هاشم، فرهنگ نام‌های اوستا، ص ۳۲۴.
۱۶ـ یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، انتشارات سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۱۸۰، جهت اطلاع بیشتر نک: پورداود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، ص ۳۲۷.
۱۷ـ رضی، هاشم، فرهنگ‌نام‌های اوستایی، ص ۳۲۴.
۱۸ـ ابوعلی محمد بن محمد بلعمی، تاریخ بلعمی، به تصحیح ملک‌الشعرا بهار، جلد ۱، به کوشش محمد پروین گنابادی، ۱۳۵۳، صص ۱۱۷ـ۱۱۸.
۱۹ـ نک: میرخواند، روضة الصفا، جلد ۱، انتشارات خیام، ۱۳۳۸، صص ۴۹۵ـ۴۹۶.
۲۰ـ «خروه به معنی خروس است» دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، جلد ۲۰، ص ۴۹۸.
۲۱ـ ترجمه تفسیر طبری، به اهتمام حبیب یغمایی، جلد ۱، انتشارات دانشگاه تهران، ص ۱۹۱.
۲۲ـ تفسیر ابوالفتوح رازی، تصحیح و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی، جلد ۷، ۱۳۹۸ ق، ص ۱۷۳.
۲۳ـ قصص قرآن مجید (برگرفته از تفسیر سور آبادی)، به کوشش یحیی مهدوی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۷، ص ۱۹۸.
۲۴ـ طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، جلد ۱۳، ۱۳۷۶، ص ۲۰.
۲۵ـ شین دشتگل، هلنا، مقام جبرییل در معراجنامة احمد موسی، (مجله) گزارش ۱۳، انجمن هنرمندان نقاش ایران، ۱۳۸۴، ص ۴۲.
۲۶ـ نک:
M-S., Ipsiroglu, Painting and culture of the Mongols, Newyork, ۱۹۵۵, P.۶۱۰.
۲۷ـ شین دشتگل، هلنا، مقام جبرییل در معراجنامة احمد موسی، ص ۴۳.
- M-S., Ipsiroglu, P.۶۲. ۲۸ـ شین دشتگل، هلنا، مقام جبرییل در معراجنامة احمد موسی، ص ۴۳ و نک:
Rogers, J.M., The Topkapi saray museum, The Albums and Illastrated manuscripts. London. ۱۹۸۶, P.۷۰.
۲۹ـ شین دشتگل، هلنا، همان ماخذ.
۳۰ـ نک:
Seguy, M.R., Miraj-nameh. paris, ۱۹۷۷, P.۷.
۳۱ـ شین دشتگل، هلنا، متن نوشتاری نسخة معراجنامه (میرحیدر)، کتاب ماه (هنر)، شماره ۷۱ و ۷۲، ۱۳۸۳، ص ۶۹.
۳۲ـ نک: ریشار، فرانسیس، جلوه‌های هنر پارسی، نسخه‌های نفیس ایرانی قرن ۶ تا ۱۲ هجری قمری، ترجمه ع. روح‌بخشان، ۱۳۸۳، ص ۷۷.
۳۳ـ در قدیم در خانه‌هایی که غلام و کنیز بود، سحر کنیزها بیدار می‌شدند و وسایل سحری را آماده می‌کردند.
۳۴ـ سیداحمد وکیلیان، رمضان در فرهنگ مردم، چاپ سوم، انتشارات سروش، ۱۳۸۵، صص ۴۸ـ۴۷.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست