برآشفته شدن خواب نیاکان در محوطه های تاریخی

محوطه های تاریخی این روزها حال خوبی ندارند تغییر و تحولات پی درپی مدیریت در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری, بیشتر از هر چیز دامن آثار و محوطه های تاریخی را گرفته است, محوطه هایی که در گوشه و کنار ایران هزاران سال نظاره گر رخدادهای مختلف تاریخی بوده اند

محوطه‌های تاریخی این روزها حال خوبی ندارند. تغییر و تحولات پی‌درپی مدیریت در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، بیشتر از هر چیز دامن آثار و محوطه‌های تاریخی را گرفته است، محوطه‌هایی که در گوشه و کنار ایران هزاران سال نظاره‌گر رخدادهای مختلف تاریخی بوده‌اند.

اما اخبار منتشر شده از گوشه و کنار کشور نشان می‌دهد تهدیدهای فراوانی محوطه‌های تاریخی را در خطر قرار داده است. محوطه‌هایی که بسیاری از آنها در فهرست میراث ملی و حتی جهانی ثبت شده‌اند، اما این اقدام نیز گویا نمی‌تواند سرنوشت آنها را تغییر دهد و بسیاری از باستان‌شناسان کشور معتقدند همچنان این تپه‌ها در معرض تخریب و تجاوز هستند یا ساخت و سازهای غیر مجاز روی آنها صورت می‌گیرد.

با مرور اخباری که در سال گذشته منتشر شد، متوجه می‌شویم بسیاری از تپه‌های تاریخی کشور همچون تپه سیلک، تپه هگمتانه و حتی مجموعه آبی شوش و... وضع خوبی ندارند و بسیاری از باستان‌شناسان اعلام کرده‌اند شرایط حفاظت و نگهداری از این تپه‌ها مناسب نیست و هشدارهای فراوانی داده‌اند.

● فراموشی حفاظت در سازمان میراث فرهنگی

جلیل گلشن، کارشناس میراث فرهنگی حال محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی را شبیه به بیمار رو به موتی می‌داند که هیچ‌کس به داد آن نمی‌رسد و هیچ کس مسئولیت نگهداری و حفاظت از آنها را به عهده نمی‌گیرد.

او با اشاره به این‌که گزارش‌های کارشناسی باستان‌شناسان از شرایط نگهداری تپه‌های تاریخی، گزارش‌های بسیار بدی است، می‌گوید: «معلوم نیست در سازمان میراث فرهنگی چه می‌گذرد که هیچ‌کس نمی‌خواهد درباره وضع حفاظت از تپه‌های تاریخی گزارش دهد. باستان‌شناسان بسیاری عمر خود را برای کاوش در بسیاری از تپه‌ها همچون تپه سیلک گذاشته‌اند، اما این روزها شاهد ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم و عرصه این تپه هستیم.»

گلشن توضیحات خود را این‌گونه تکمیل می‌کند: «در دورانی که من معاون میراث فرهنگی بودم، گزارش‌هایی از تبدیل‌شدن تپه سیلک به پیست موتورسواری به دست ما رسید که در همان زمان اقدام به فنس‌کشی دور تپه‌های سیلک کردیم. اما این روزها می‌بینیم براحتی در حریم و عرصه تپه ساخت و ساز می‌شود و هیچ‌کس هم اعتراض نمی‌کند. هم‌اکنون در زیر بسیاری از خانه‌های ساخته شده آثار تاریخی وجود دارد که این موضوع زنگ خطری است برای قاچاق این آثار تاریخی.»

به گفته گلشن، گویا دیگر تعیین حریم‌کردن یک محوطه تاریخی با مشخص‌نکردن حریمش فرقی ندارد و متجاوزان براحتی اجازه هر نوع دخل و تصرف را به خود می‌دهند.

این کارشناس بازنشسته میراث فرهنگی توضیح می‌دهد: «حفاظت از محوطه‌های تاریخی متاسفانه به صورت دوره‌ای انجام می‌شود. هنگامی که در یک شهرستان تنها یک نیروی یگان حفاظت وجود دارد، اما میزان آثار و محوطه‌های تاریخی بسیار زیاد است، آن نیرو مجبور است به صورت دوره‌ای و هفته‌ای بازدیدی از آثار داشته باشد. قطعا سازمان میراث فرهنگی باید تعداد نیرو و بودجه خود را برای حفاظت از تاریخ کشور افزایش دهد. در غیر این صورت هر روز باید شاهد آثار تاریخی‌مان در کشورهای غربی و اروپایی باشیم.»

او همچنین پیشنهاد می‌دهد سازمان میراث فرهنگی باید نسبت به تعیین حریم و عرصه محوطه‌های تاریخی و ثبت آنها در فهرست میراث ملی تعجیل کند تا حداقل دلسوزان میراث فرهنگی کشور بتوانند از مجاری قانونی مانع از تخریب بیش از اندازه این آثار شوند.

● سرعت روند تخریب بناها

عبدالمجید ارفعی، استاد دانشگاه و باستان‌شناس هم درباره تجاوزها و تخریب‌ها در محوطه‌های تاریخی و شرایط نابسامان این محوطه‌ها می‌گوید: «اگر روند تجاوز و تخریب محوطه‌های تاریخی به همین شکل ادامه پیدا کند، شاید فردا دیگر چیزی به نام مکان تاریخی و باستانی نداشته باشیم. در کشوری مانند ترکیه اگر اثری کشف‌شده از یک حفاری ثبت نشده باشد، همه باید کار کاوش را متوقف کنند تا علت مشخص شود، اما اینجا این‌طور نیست و گویا تخریب‌های مردمی بیشتر از بابت ناآگاهی است، اما در موارد زیادی نیز عمدی‌بودن تخریب‌ها بوضوح مشاهده می‌شود.»

به گفته این استاد دانشگاه، ساخت هتل و خانه‌های سازمانی در اطراف محوطه‌های تاریخی از مواردی نیست که بتوان براحتی از کنار آن گذشت. اینها فجایعی است که نمی‌توان دیگر خسارات به بار آمده ناشی از آن را جبران کرد. مسئولان میراث فرهنگی باید از خواب زمستانی بیدار شوند و سروسامانی به این شرایط نابهنجار محوطه‌های تاریخی بدهند.

● تهیه پرونده ثبتی محوطه‌ها زمانبر است

این انتقادها باعث شد سراغ آتوسا مومنی، مدیر کل دفتر ثبت آثار و جرایم تاریخی برویم، او درباره وضع نابهنجار محوطه‌های تاریخی و این‌که دائم اخباری مبنی بر تجاوز به حریم این محوطه‌ها شنیده می‌شود ، ‌گفت: «دفتر ثبت، تنها مسئول ثبت آثار در فهرست میراث ملی پس از بررسی پرونده است. بقیه کارها همچون نگهداری و حفاظت، به عهده یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی است و آنها باید همواره از محوطه‌ها بازدیدهای دوره‌ای داشته باشند.»

او درباره تعداد محوطه‌های ثبت شده در فهرست میراث ملی توضیح ‌داد: «در مجموع ۳۱ هزار و ۶۸۴ اثر در فهرست میراث ملی ثبت شده است که از این میان حدود ۲۰۵۰ شماره حریم نیز ثبت شده که ممکن است در یک شماره، چند اثر دارای حریم ثبت شده قرار گرفته باشد.»

مومنی اما درباره تعداد محوطه‌های تاریخی که هنوز در فهرست میراث ملی ثبت نشده‌است، ابراز بی‌اطلاعی کرد و گفت: «در هر شهر و شهرستان ممکن است آثار تاریخی بسیار زیادی وجود داشته باشد. چنانچه ارزش تاریخی محوطه‌ها و تپه‌ها به تائید کارشناسان ما برسد، استان باید پرونده ثبتی آن را تهیه کرده و برای ما ارسال کند تا در نوبت بررسی قرار گیرد.»

مدیر‌کل دفتر ثبت آثار تاریخی در پاسخ به این پرسش که روند ثبت محوطه‌های تاریخی کند است و همین موضوع می‌تواند آنها را با خطر تهدید و تجاوز مواجه کند، گفت: «فرآیند ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی پنج مرحله است؛ ابتدا پرونده کامل در شورای ثبت استان بررسی و پس از آن به شورای ثبت کل کشور ارسال می‌شود. در این مرحله کارشناسان و متخصصان ثبت آثار در هیات‌هایی تخصصی، پرونده‌ها را از لحاظ مرمت، معماری، منظر فرهنگی و باستان‌شناسی بررسی کرده و به رای می‌گذارند. در صورت وجود یک نقص در پرونده هر اثری، آن اثر در فهرست آثار ملی به ثبت نخواهد رسید. براساس قانون، وارد‌کردن نام یک اثر در فهرست آثار ثبت شده ملی نیازمند پرونده‌ای شامل معرفی‌نامه کامل، تعیین عرصه و حریم، توپوگرافی، وجاهت تاریخی و ... است. هرکدام از این مراحل که گفته شد، پروسه‌ای طولانی دارد که روند ثبت را کند می‌کند، اما در همه این سال‌ها تلاش‌های خوبی برای افزایش آثار ثبتی‌مان صورت گرفته است.»

مومنی همچنین در رابطه با تعیین‌نشدن حریم و عرصه آثار ثبت شده ملی نیز گفت: «تعیین عرصه و حریم هزینه‌های زیادی دارد، مشاوران هم پول زیادی برای این کار می‌گیرند. استان‌ها به دلیل کمبود بودجه و اعتبار توان این کار را ندارند، اما هم‌اکنون تعیین حریم آثار جزو اولویت‌های اصلی ما برای ثبت ملی اثر شده است و اگر اثری برای ثبت ملی معرفی شود در صورتی که حریم و عرصه آن تعیین نشده باشد به ثبت نخواهد رسید. این موضوع به استان‌ها هم ابلاغ شده است.»

نرگس محمدی