حكمت متشابهات ـ تأویل متشابهات

خداوند متعال در آیه ی هفتم از سوره ی آل عمران به صراحت گفته است كه قرآن كریم در كنار آیات محكم, مشتمل بر آیاتی ویژه, موسوم به « متشابهات» است

خداوند متعال در آیه‌ی هفتم از سوره‌ی آل عمران به صراحت گفته است كه قرآن كریم در كنار آیات محكم، مشتمل بر آیاتی ویژه، موسوم به « متشابهات»‌است . از همین آیه استفاده می‌شود كه آیات متشابه به گونه‌ای است كه فتنه‌انگیزان می‌توانند با بهره‌گیری نادرست از تذویل آنها، عده‌ای را گمراه سازند. به عقیده‌ی برخی مفسران، همه‌ی فرقه‌های گمراه در میان مسلمین . با تمسك به این آیات بر عقاید باطل خود لباس حق پوشیده‌اند. دانشمندان مسلمان و به ویژه تفسیر پژوهان از دیرزمان پرسش‌هایی را درباره‌ی محكم و متشابه مطرح كرده و پاسخ آنها را از راه‌های مختلف پی‌گرفته‌اند . برخی از این پرسش‌ها عبارتند از : آیات متشابه دارای چه ویژگی‌هایی است؟ ورود آیات متشابه در قرآن مبتنی بر چه حكمتی است؟ چگونه می توان به معنای حقیقی متشابهات دست یافت؟

● مقدمه

اشتمال قرآن بر آیات متشابه به استناد نص صریح « مِنْهُ آیَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهاتٌ » و اختلاف نظر در فهم متشابهات و برتافتن معانی متعدد كه موجب گردیده است تا قرآن « حَمَالٌ ذُو وُجوه » گردد. و امر به تدبر در همه‌ی قرآن: « كِتَابٌ أنزَلْنَاهُ إِلَیْكَ مُبَارَكٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ » [ ص (۳۸) ،‌۲۹ ] و لزوم پرهیز از گفتار به غیرعلم « وَلَاتَقْفُ مَا لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ » [ اسراء (۱۷)،‌ ۳۶] همه و همه ضرورت پژهشی پیرامون مسأله‌ی محكم و متشابه را روشن می‌كند. از آن جا كه قرآن برای عموم مردم نازل شده و همگان مورد خطاب آن هستند و مردم نیز از نظر درك و فهم معارف مختلف‌اند، آیات قرآن نیز بخشی محكم و بخشی متشابه نازل شده و طبیعی است وجود محكمات و متشابهات موجب بروز اختلاف نظر و ظهور آرای گوناگون در فهم آیات و استخراج معانی آن خواهد شدم.

● معنای لغوی محكم

برخی از دانشمندان علوم قرآن محكم را از ریشه‌ی « حكم » ،‌به معنای « منع» گرفته‌اند و لذا گویند آیت محكم آن است كه از حیث لفظ و معنا شبهه‌ای بر آن عارض نگردد اما در لغت معنای دیگری هم برای « اَحْكَمَ » آمده و آن توقیق و اتقان است . ابن منظور می‌گوید:

« اَحْكَمْتُ الشَّیْ‌ءَ فَاسْتَحْكَمَ : صَارَ مُحْكَماً وَ احْتَكَمَ الْاَمْرَ وَ اسْتَحْكَمَ : وثق‌»‌

شاید بتوان گفت كه مفهوم « منع » لازمه‌ی اتقان و استحكام است . لذا نتیجه می‌گیریم كه محكم اولاً مشتق از « اَحْكَمَ »‌است . ثانیاَ معنای اصلی این دو،اتقان و توثیق می‌باشد كه یك معنای ایجابی است . ثالثاً « اِحكامِ شیء » مستلزم منع از فساد است كه یك معنای سلبی است . بنابراین دلالت اِحكام بر « منع » ،‌از نوع دلالت التزام است، نه مطابقه.

● معنای لغوی متشابه

با دقت در موارد استعمال تشابه چنین فهمیده می‌شود كه این لفظ به معنای مناسبت و مشاكلت دو چیز از نظر شكل و صورت ظاهر، در عین اختلاف در ماده و ذات است و همین امر موجب دشواری در شناخت امتیاز آن دو می‌گردد. بنابراین نفس تشابه، معنای ایجابی دارد اما چون مشابهت دو چیز مستلزم التباس آن دو با یكدیگر است، گاه از تشابه، مماثلتی كه به التباس و اشتباه می‌انجامد، اراده می‌شود و از همین رو فیروزآبادی در قاموس می‌گوید: « تَشَابَهَا وَاشْتَبَهَا : اَشْبَهَ كُلٌّ مِنْهُمَا الْآخَرَ حَتَّی الْتَبَسا»

● محم در اصطلاح علوم قرآن

در مورد معنای اصطلاحی محكم اقوال متعددی وجود دارد كه مهم‌ترین آنها به اختصار عبارتند از :

۱) آیات محكم آیاتی است كه عهده‌دار بیان حلال و حرام و اوامر و نواهی هستند، مانند « أَقِیمُوا الصَّلَاهَٔوَ اٌتُوا الزَّكَاهَٔ » [ بقره (۲) ،‌۴۳]

۲) آیات محكم آیاتی است كه مورد نسخ قرر نگرفته است و آن عبارت است از ۱۷ حكم از احكام كه در آیه‌ی ۱۵۱ سوره‌ی انعام: « قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَیْكُمْ …» و آیه‌ی ۲۳ سوره‌ی بنی اسرائیل « وَ قَضَی رَبُّكَ أَلاَّتَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ … » به آن اشاره شده است .

۳) محكمات همان نواسخ است .

۴) محكمات، آیات فرائض و وعده و وعید است .

۵) محكم امری است كه بر آن وعده ثواب یا عقاب داده شده است .

۶) محكمات آیاتی است كه تأویل و تنزیل آن یكی است و به مجرد شنیدن، قابل فهم می‌باشد نظیر « قُلْ هُوَ الله أَحَدٌ » [ اخلاص (۱۱۲) ،‌۱] یا « لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ » [شوری(۴۲)،۱۱]

۷) محكم آیه‌ای است كه جز یك معنا ندارد .

۸) محكمات آیاتی است كه الفاظ آن تكرار نشده است.

● متشابه در اصطلاح علوم قرآن

زركشی مهم‌ترین تعاریفی را كه برای متشابه آورده‌اند به قرار زیر نقل كرده است :

۱) متشابه همان آیات منسوخه است

منبع: ایسکا

نویسنده: دكتر عباس نقیئی