ترس کودکان تقصیر والدین است

توصیه ها و هشدارهای دکتر نسرین امیری فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان

از کودکی برای من هیچ‌چیز در دنیا ترسناک‌تر از تنها ماندن در یک جای تاریک نبود. از وقتی به یاد دارم، حاضر بودم هر شکنجه‌ای را تحمل کنم ولی در یک مکان تاریک تنها نمانم...

اصلا نمی‌دانم این ترس از کجا آمده و ریشه آن چیست ولی وقتی می‌بینم پسر کوچکم خودش به تنهایی در اتاقش می‌خوابد و هیچ مشکلی ندارد، کمی‌ به او حسادت می‌کنم. چون من به خاطر همین ترس همیشه پیش پدر و مادرم می‌خوابیدم. پسرم الان سن زیادی ندارد و با تنهایی و تاریکی مشکلی ندارد ولی نگرانم که او هم بعدها مانند من شود. نمی‌خواهم او هم مثل من از اتاق خالی بترسد. چند شب پیش که کنار تختش نشسته بودم و او را در خواب نگاه می‌کردم، به فکر افتادم با یکی از متخصصان درباره ترس‌های خودم و موروثی بودن آن صحبت کنم. در اولین فرصت با دکتر نسرین امیری، روان‌پزشک و فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان و استادیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تماس گرفتم و درباره ترس کودکان و نحوه ایجاد ترس در آنها گفت‌وگو کردم.

▪ اصلا چرا ترس در کودکان به وجود می‌آید؟

ترس از نظر علمی، یک مقوله توخالی است که آن را به کودکان و فرزندان خود منتقل می‌کنیم. وقتی نوزاد به دنیا می‌آید، هیچ برداشت خاصی از واکنشی به نام ترس ندارد. به همین دلیل از تنهایی، تاریکی و مسایلی مانند آن نمی‌ترسد و به راحتی این شرایط را می‌پذیرد اما به تدریج، با رشد و تکامل، داده‌هایی به‌ وسیله والدین در ذهن او جای می‌گیرد یا خودش از محیط دریافت می‌کند که پس از مدتی باعث ایجاد ترس می‌شوند.

▪ یعنی ترس‌های واقعی وجود ندارد؟

واکنش به چیزی که وجود خارجی ندارد، مثل ترسیدن بچه از لولو یا حتی ترس از چیزی که واقعیت دارد، مثل ترسیدن از یک حیوان وحشی، مطابق سیستم طبیعی بدن نیست. یعنی اگر حتی با یک حیوان درنده روبرو شویم، واکنش‌های طبیعی ما (اعم از فرار، دفاع، حمله یا شوکه شدن) به هیچ‌وجه مانند ترس نخواهد بود و اصلا با ترسی که یک عمر از احتمال مواجهه با این وضعیت داشته‌ایم، مطابقت ندارد.

▪ پس چرا بیشتر افراد از همان دوران کودکی از چیزهای متفاوتی می‌ترسند؟

ترس در مفهوم کلی به تجاربی که شخص از محیط به دست آورده یا به واسطه افراد دیگر به او منتقل شده بستگی دارد. متاسفانه معمولا ترس‌هایی را که در کودکان به وجود می‌آید و تا مدت‌ها باقی می‌ماند، معمولا خانواده‌ها و والدین به کودکان منتقل می‌کنند.

▪ یعنی والدین به عمد یک خصیصه منفی در کودک ایجاد می‌کنند؟

بله، اینکه چرا والدین تا این حد ترس را در فرزندان خردسال خود تقویت می‌کنند و آنها را از موضوعات مختلف می‌ترسانند، ریشه در نگرش تربیتی آنها دارد. والدین گمان می‌کنند می‌توان با ترساندن، کودک خود را تربیت کرد. ترساندن کودکان از موضوعات مختلف ریشه در ناآگاهی خانواده‌ها از روش صحیح مقابله با حوادث و موضوعات مختلف دارد. وقتی پدر و مادر نمی‌دانند در مقابله با این وضعیت چگونه فرزند خود را توانمند کنند، ترجیح می‌دهند صورت مساله را حذف و با ایجاد ترس، او را از آن موضوع دور کنند.

▪ برای جلوگیری از ایجاد این ترس‌ها اقدامی‌ هم می‌توان انجام داد؟

در مورد ترس کودکان، بیش از اینکه نیاز باشد روی کودکان کار کنیم،‌ باید والدین را توجیه کرد. همیشه والدین ترس را در کودکان ایجاد می‌کنند و این مساله ریشه در فرهنگ و رسوم هر جامعه دارد. پدر و مادرها به دلیل اینکه نگران فرزندان خود هستند و دنیای پیرامون خود را دنیای ناامنی می‌دانند، این موضوع را اصل در نظر می‌گیرند و ترس را در ذهن کودک متبلور می‌کنند غافل از اینکه مفاهیمی‌ که در ذهن او شکل می‌گیرد، با آنچه در ذهن ماست، تفاوت دارد.

▪ پس والدین برای آگاه کردن فرزندان از خطرهای مختلف باید چه کار کنند؟

والدین باید توجه داشته باشند که ایجاد ترس در ذهن کودک با هشدار دادن به او تفاوت دارد. وظیفه خانواده‌ها هشدار دادن در مورد مسایل مختلف و خطرناک است ولی نباید درباره آن مسایل در ذهن کودک ترس ایجاد کنند. ما آنچنان این حریم‌ها و حفاظ‌ها را سخت و نفوذناپذیر می‌کنیم که کودکی که در آن قرار دارد، گمان می‌کند انگار واقعا یک جای کار طبیعت درست نیست و مساله‌دار است و نمی‌داند توهمی ‌که در ذهن او ایجاد شده، اشتباه است.

▪ عوامل ژنتیکی هم در انتقال ترس از والدین به فرزندان دخالت دارد؟

تجربه نشان داده است که ژن‌ها هم می‌توانند در انتقال ترس از والدین به فرزندان موثر باشند و در این موارد والدین ترس را از طریق ۲ مکانیسم به فرزند خود منتقل می‌کنند؛ یکی از طریق ژن و دیگری از طریق آموزش و اکتساب. کودکان از این نظر با هم تفاوت‌های بسیاری دارند ولی نکته بارز این است که حتی اگر ژن حالت‌های اضطرابی و ترس در کودک وجود داشته باشد، اگر والدین و به‌خصوص مادر کفایت لازم در تربیت فرزند را داشته باشند، دلیلی برای بروز حالت‌های اضطرابی در او نیست.

▪ این ترس‌ها می‌توانند حالت بیماری نیز پیدا کنند؟

بله.

▪ والدین چطور می‌توانند متوجه این مساله شوند؟

برای اینکه متوجه شویم چه موقع ترس‌های کودک از حالت معمول خارج شده و به درمان نیاز دارد، باید به عملکرد کودک توجه کرد. در مواردی که ترس به وجود آمده در کودک، در عملکرد تحصیلی (مانند ناتوانی در پاسخگویی به پرسش‌های معلم در صورتی که پاسخ را بلد است)، عملکرد ارتباطی و اجتماعی (مانند ناتوانی شرکت در بازی‌های گروهی با دوستان، ترس از خارج شدن از منزل) و پرداختن به امور شخصی (مانند به تنهایی حمام کردن، استفاده از سرویس بهداشتی، خوابیدن) تاثیر دارد، باید برای درمان اقدام شود.سلامت

▪ برای جلوگیری از به‌وجود آمدن ترس در کودکان، اقدام خاصی هم می‌توان انجام داد؟

بله، هرگز نباید برای تربیت کودکان آنها را ترساند چون این کار درست مانند تنبیه بدنی در تربیت مضر است. مادر باید همراه کودک باشد و بتواند خود را با شرایط کودک وفق دهد. پدر و مادر در این زمینه کار چندان دشواری نخواهند داشت. مادر باید در مورد کودکی که خود مستعد حالت‌های اضطرابی و ترس است، جسورانه‌تر عمل کند، به کودک اجازه تجربه بدهد و این تجربه‌ها را ارزشمند بداند و فرزندش را به این کار تشویق کند تا در شرایط مطلوب‌تری قابلیت‌های خود را بروز دهد. در مورد کودکان کنجکاو و فعال هم فقط کافی است از آنها در برابر خطرها محافظت شود و درباره خطرها هشدار داد، نه اینکه آنها را ترساند.

پیمان صفردوست