گذرگاه صراط

راهی که در دنیاست همان “ امام واجب الاطاعه “ است کسی که در دنیا او را شناخت و به راهنمایی های او اقتدا کرد از صراط آخرت که پل دوزخ است گذشته است و هر کس امام را در دنیا نشناخت گامش بر صراط آخرت می لرزد و در آتش دوزخ سقوط می کند

آیاتی که دربار “صراط” سخن می‌گوید، عبارتند از:

۱) وَ ان مِّن­کُم­ الّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَت­ماً مَّق­ضِیّا-ً ثُمَّ نُنَجِیّ الَّذینَ اَتَّقَوا وَّ نَذَرُ الظّالِمِینَ فِیها جِثِیّاً (مریم/ ۷۲-۷۱)

( و هیچ کس ازشما نیست مگر در آن وارد گردد. این امر همواره بر پروردگارت حکمی قطعی است- آنگاه کسانی را که پرهیزگار بوده‌اند می‌رهانیم، و ستمگران را به زانو در افتاده در دوزخ رها می‌کنیم.)

۲) اِنَّ رَبَّکَ لَبِال­مِر­صادِ (فجر/۱۴( ) زیرا پروردگار تو سخت در کمین است.)

۳) یَو­مَ لا یُخ­زِـی اللهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُم­ یَس­عی بَی­نَ ا‡ی­دِیهِم­ وَ بِأی­مانِهِم­ یَقُولُونَ رَبَّنا ا‡ت­مِم­ لَنا نُورَنا وَ ا‡غ­فِرلَنا انَّکَ عَلی کُلِّ شَی­ءٍ قَدِیرٌ (تحریم/۸)

( در آن روز خدا پیامبر و کسانی را که با او ایمان آورده بودند خوار نمی‌گرداند: نورشان از پیشاپیش آنان، و سمت راستشان، روان است. می‌گویند: پروردگارا، نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای،‌که تو بر هر چیز توانایی.)

۴) وَقِفُوهُم­ اِنَّهُم­ مَس­ئُولُونَ (صافات/۲۴)

( و بازداشتشان نمایید که آنها مسؤولند.)

● تفسیر وجمع بندی

نخستین آیه اشاره می‌کند به اینکه، همه انسانها باید از این گذرگاه بگذرند، نهایت آنکه، دسته‌ای چون برق از آن خواهند گذشت و گروهی هم با وضع دیگری می‌گذرند ودسته‌ای نیز سقوط کرده داخل دوزخ می‌گردند. امام صادق (ع) می‌فرماید: “ النّاس یمرّون علی الصّراط طبقات و الصّراط ا‡دقّ من الشّعر و من حدّ السّیف. فَمنهم من یمرّ مثل البرق و منهم من یمرّ مثل عدو الفرس و منهم من یمرّ حبواً و منهم من یمرّ مشیاً و منهم من یمرّ متعلّقاً قد تأخذ النّار منه شیئاً و تترک شیئاً(۱)؛”

مردمی که بر صراط می‌گذرند چند دسته‌اند و صراط از مو باریکتر و از شمشیر برنده‌تر است؛ برخی مانند برق از آن می‌گذرند و بعضی مانند اسب تیز پا، پاره‌ای چهار دست و پا، گروهی چون پیادگان و دسته‌ای به آن آویخته‌اند و عبور می‌کنند و این در حالی است که آتش دوزخ چیزی از آنان را می‌گیرد و چیزی را وا می‌گذارد.

در دومین آیه به‌عنوان تهدیدی نسبت به طغیانگران،‌بعد از ذکر عذاب دنیوی آنها و مجازاتهای دردناکی که دامنگیر آنها شده‌، می‌فرماید:

“ پروردگار تو سخت در کمین است”.

امام صادق (ع) درباره “مرصاد” می‌فرماید: مرصاد پلی است بر صراط. هر کس حق مظلومی را از بین برده باشد از آن نمی‌گذرد: “المرصاد قنطره علی الصّراط لایجوزها عبد بمظلمه(۲)”

ابن عباس درباره این آیه می‌گوید: بر جهنم هفت جایگاه بازرسی است؛ در نخستین آنها از شهادت”لا اله الّا الله” پرسیده می‌شود. اگر انسان از عهده این کلمه طیّبه خارج شد به جایگاه دوم می‌رسد. در این محل از “نماز” پرسیده می‌شود. اگر از عهده آن برآمد به سومین جایگاه می‌رسد که از “زکات” می‌پرسند. اگر از عهده آن کاملاً برآمد به چهارمین جایگاه که از “روزه” می‌پرسند می‌رسد. اگر از عهده پاسخ کامل آن برآمد به ایستگاه پنجم می رسد که دربار “حج” سؤال می‌شود و در صورت از عهده برآمدن آن به جایگاه ششم می‌رسد که از “ عمره” سؤال می‌گردد. اگر توانست پاسخ کامل بدهد به زندان گونه هفتم می‌رسد. در اینجا به “مظالم و حقوق بندگان” می‌رسد. اگر توانست از عهده آنها برآید که خوشا به حالش و اگر نتوانست گویند: او را نگهدارید. چنانچه کارهای نیکی انجام داده اعمالش را با آنها کامل می‌سازند و آن گاه که از همه فارغ گشت به سوی بهشت روان خواهد شد.(۳)

در سومین آیه، ابن عباس در تفسیر آیه گفته است: یوم لا یخزی الله النّبی یعنی حق تعالی حضرت محمد (ص) را عذاب نمی‌کند. وَالّذین امَنوا

یعنی علی بن ابی‌طالب، فاطمه، حسن و حسین و حمزه و جعفر (ع) را عذاب نمی‌کند. نورهم یسعی بدان معناست که نور آنان که صراط را نورانی می‌کند، هفتاد بار بیش از نورهای دنیوی است. بین ا‡یدیهم و بِأیمانهم بدان معناست که کسانیکه پیرو آنان هستند در پرتو آن نور گام برمی‌دارند. از اینرو اهل بیت محمّد و آل محمّد همگی چون برق از صراط می‌گذرند. سپس گروهی به سرعت باد عبور می‌کنند. آن گاه دسته‌ای چون اسب تندرو. سپس گروهی مانند پیادگان می‌گذرند. سپس قومی با چهار دست و پا و روی شکم از صراط می‌گذرند و سرانجام گروهی افتان و خیزان چون واماندگان که گاه بر نشیمن گاه راه می‌روند با زحمت فراوان از صراط عبور می‌کنند.

حق تعالی این راه را بر مؤمنان عریض می‌کند و بر گنهکاران باریک. می‌گویند: پروردگارا نور کامل به ما عنایت کن تا بتوانیم با آن از صراط عبور کنیم.(۴)

امام باقر (ع) از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل می‌فرماید: “قال رسول الله: یا علیّ اذا کان یوم القیامه ا‡قعد ا‡نا و ا‡نت و جبرئیل علی الصّراط فلم یَجُز ا‡حدٌ الّا من کان معه کتاب فیه براتٌ بولایتک”؛۵ رسول خدا (ص)فرمود: ای علی در روز قیامت من و تو و جبرئیل بر صراط می‌نشینیم و کسی از صراط نمی‌گذرد مگر اینکه نامه‌ای دارا باشد که در آن اعتقاد وی به ولایت شما نگاشته شده باشد.

در مورد آی آخر پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: “اذا کان یوم القیامه و نصب الصراط علی جهنم لم یَجُز علیه الّا من معه جواز فیه ولایه علیّ بن ا‡بی طالب و ذلک قوله: وقفوهم انهم مسئولون، یعنی عن ولایه علّی بن ا‡بی طالب (ع)۶ روز قیامت هنگامی که صراط روی دوزخ قرار داده شود تنها کسانی از آن عبور می‌کنند که برگه عبور ولایت اهل بیت عصمت (ع) را داشته باشند. این است معنای وقفوهم انّهم مسئولون؛ یعنی درباره ولایت علّی بن ابی طالب از آنان سؤال می‌شود.

اساساً در اسلام ناب هم معارف و ارزشهای والا به هم پیوسته است؛ مثلاً ولایت علّی بن ابی‌طالب از نماز، روزه و حج جدا نیست و هیچکدام آنها از شناخت خدا و معاد و رسالت و امامت جدا نیست. از اینرو امام صادق‌ (ع) درباره صراط می‌فرماید: “هو الطّریق الی معرفه الله عزّ وجلّ و هما صراطان: صراط فی الدّنیا و صراط فی الآخره؛ فأمّا الصّراط الذّی فی الدّنیا فهو الامام المفروض الطاعه، من عرفه فی الدنیا و اقتدی بهداه مرّ علی الصّراط الّذی هو جسر جهنّم فی الآخره، و من لم یعرفه فی الدنیا زلّت قدمه عن الصراط فی الآخرهِ فترّدی فی نار جهنّم”؛(۷) صراط همان راه و روش شناخت خداست. صراط دو گونه است: صراط دنیا و صراط آخرت.

راهی که در دنیاست همان “ امام واجب الاطاعه “ است. کسی که در دنیا او را شناخت و به راهنمایی‌های او اقتدا کرد از صراط آخرت که پل دوزخ است گذشته است و هر کس امام را در دنیا نشناخت گامش بر صراط آخرت می‌لرزد و در آتش دوزخ سقوط می‌کند.

بنابراین، در دنیا باید از صراط گذشت تا در آخرت بتوان از آن گذر کرد؛ یعنی انسان همواره روی پل صراط در حال گذر است و لحظه به لحظه در مرصاد و کمین گاه حق تعالی قرار دارد و عقاید و اخلاق و اعمال او در دیدگاه خدا و رسول (ص) است. بنابراین،‌کسی که روی مرز اسلام گام برمی‌دارد مانند کسی است که بر چیزی راه می‌رود که از مو نازکتر و از شمشیر برّان تر است.(۸)

مرحوم فیض کاشانی ذیل حدیث “ان الصراط جسر علی متن جهنّم یمرّ علیه الخلائق” به نقل از مفاتیح الغیب، ص ۶۴۶ می‌نویسد: صراط در دنیا عبارت است از صورت هدایتی از اعمال قلبی که در جانت ایجاد کرده‌ای، لیکن پس از مردن پرده‌ها بالا می‌رود و پل محسوسی بر متن جهنم نمودار می‌گردد که تا دَرِ بهشت امتداد دارد. کسی که آن را ببیند می‌فهمد که عصاره ساخت و ساز دنیوی اوست.

بنابراین، صراط و پوینده آن یکی است، و نفس آدمی و مسافر به سوی خداست که در ذات خویش مسافرت و طی منازل و مقامات می‌کند و همه اینها را در ذات خویش و در نفس خود می‌یابد (یعنی از سنخ اتحّاد سالک و مسلک است()۹)

پی نوشتها:

(۱ )بحارالانوار، ج ۸، ص ۶۴، ح .۱

(۲ )بحارالانوار، ج ۸، ص . ۶۴

(۳ )همان منبع ، ج۸، ص .۶۴

(۴ )بحار الانوار ، ج۸، ص .۶۷

(۵ )همان منبع ، ج۸، ص .۶۶

(۶ )تفسیر نور الثقلین،‌ج۴، ص ۴۰۲، ح؛۱۷ بحارالا‡نوار، ج ۸، ص .۶۸

(۷ )همان منبع، ج ۸، ص .۶۶

(۸ )مطالب این قسمت از تفسیرموضوعی قرآن کریم. (معاد در قرآن) ، ج ۵، ص ۲۱۵-۲۱۱ اخذ شده است.

(۹ )کاشانی ، محسن ، علم الیقین ، انتشارات بیدار، ج ۲ ، ص .۹۶۷