نکاتی مهم در باب خوشه های صنعتی

اجزای یک خوشه صنعتی قابل تعریف و تشخیص هستند مثل جدول مندلیف که می­توان خانه­های خالی آن را با توجه به خانه­های دیگر معین کرد در خوشه نیز بر اساس زنجیره ارزش آن, می­توان تعیین کرد که چه اجزایی در حال حاضر موجود و فعال است و چه اجزایی را نداریم و باید آنها را ایجاد کرد

۱) رقابت توأم با همکاری،‌ شرط لازم و کافی در توسعه اقتصادی

ما برای موفقیت در بازارهای داخلی و خارجی احتیاج به ایجاد دو چیز داریم: رقابت و همکاری؛ که هر دو هم­اکنون در ساختار صنعت کشور موجود نیست. در دنیا اصطلاحاً می­گویند: رقابت برای همکاری و همکاری برای رقابت. هر یکی بدون دیگری ناکارآمد است.

مسئله اصلی در دنیا سازماندهی همکاری­ها و تعاملات اقتصادی و صنعتی است؛ البته با حفظ و تقویت رقابت. یعنی شعار امروز دنیا این است که "یا شبکه یا هیچ چیز!" Networking or Not Working دیگر، فعالیت­های منتزع و منفرد، نمی­توانند متضمن توسعه اقتصادی باشند. انگیزه اصلی در خوشه صنعتی این است که به هم ­افزایی برسیم و این کار مستلزم این است که نیروی انسانی مبادله شود،‌ دانش مبادله شود و‌ تکنولوژی منتشر شود که اینها همان همکاری و تعامل بین بنگاه­ها را معنا می­دهد.

۲) خوشه صنعتی مثل جدول مندلیف است

اجزای یک خوشه صنعتی قابل تعریف و تشخیص هستند؛ مثل جدول مندلیف که می­توان خانه­های خالی آن را با توجه به خانه­های دیگر معین کرد. در خوشه نیز بر اساس زنجیره ارزش آن، می­توان تعیین کرد که چه اجزایی در حال حاضر موجود و فعال است و چه اجزایی را نداریم و باید آنها را ایجاد کرد.

۳) خوشه­ها سطوح مختلفی دارند

خوشه­ ها در دسته ­بندی­های مختلفی تعریف می­شوند. یک دسته ­بندی، براساس حوزه عملکرد خوشه است: خوشه ملی، خوشه منطقه­ای، ‌خوشه استانی و غیره. دسته ­بندی دیگر بر اساس هویت خوشه است که دو گونه است: خوشه صنعتی و خوشه تکنولوژی. به عنوان مثال، خوشه کفش، خوشه ابزار جراحی و خوشة صنایع غذایی، خوشه ­های صنعتی هستند، اما خوشة IT ، خوشه بیوتکنولوژی و خوشه ­های تکنولوژی عام (مثل خوشه انتقال نیرو)، از نوع خوشه تکنولوژی می­باشند.

۴) ارتباط صنایع جامع (مادر) و خوشه­سازی

یکی از خاستگاه­های مهم خوشه ­سازی، صنایع جامع یا مادر است. صنایع جامع (Comprehensive Industries) ، آنهایی هستند که با تعداد وسیعی از تکنولوژی­ها سروکار دارند، مقدار حجم و قطعات مورد استفاده در آنها بسیار است و با صنایع دیگر ارتباطات زیادی دارند. به عبارت دیگر، این صنایع لوکوموتیو حرکت بسیاری از صنایع دیگر است. این صنایع، عمدتاً بازار بزرگ و مطمئنی دارند. تعداد این­گونه صنایع زیاد نیست و عمدتاً صنایع بخش حمل ونقل می­باشند، از جمله صنعت خودرو، صنعت هوافضا و صنعت دریا. از این منظر، هم­اکنون صنایع خودرو و هوافضا، در جهان به شدت مورد توجه می­باشند. (البته می­توان به صنایع مسکن، نفت و گاز اشاره کرد که در کشورمان بسیار مطرح است.) صنایع جامع را گاهی صنایع تکنولوژی بزرگ BigTech) ) نیز می­گویند، البته نه به معنای بزرگی فیزیکی بلکه از جهت تعداد و گستردگی تکنولوژی­های مرتبط با این صنایع.

در کشور ما هم ­اکنون صنعت خودرو به حدی رسیده است که می­توان گفت تمام بازیگران قابل تعریف در این صنعت را در خود جای داده است و این موفقیت بزرگی محسوب می­شود.

۵) راهبرد صنعتی ما باید خوشه­سازی باشد آنهم با هدفگیری منتخب

ما باید راهبرد صنعتی ­ مان خوشه­سازی باشد، البته رویکرد "هدفگیری منتخب" نیز باید مدنظر قرار داشته باشد؛ یعنی تصمیم بگیریم در چه صنایعی و در چه مناطقی خوشه­ می­خواهیم بزنیم. به عبارت بهتر باید سیاست صنعتی ـ تکنولوژیک ما بر مبنای خوشه­سازی باشد.

خوشه به صنایع هویت می­دهد که بفهمند عضو چه جامعه ­ای هستند و این جامعه دارای چه عوامل مؤثری است. صنایع ما با خوشه­سازی خواهند توانست از انزوای کنونی خارج شوند و با هم ­افزایی و همکاری، به انسجام و رشد دست یابند. نوع عملکرد و رفتار صنایعی که هویت خود را یافته باشند و جایگاه خود را در زنجیره ارزش صنعت مربوطه به درستی درک کنند، با صنایع منزوی و منتزع، بسیار متفاوت است. در دسته اول، بنگاه­ها می­توانند کنسرسیوم تشکیل دهند، با یکدیگر joint شوند و در نهایت هم ­افزایی داشته باشند.

۶) برای توسعه خوشه ­سازی در کشور نیاز به "اقدامات توان­افزا" داریم

برای پیاده­سازی سیاست خوشه­سازی، نیاز به یکسری اقدامات زیربنایی و زیرساخت­ها داریم که بخشی از این اقدامات را اقدامات توان ­افزا تشکیل می­دهند. مثلاً ایجاد انکوباتور و پارک، جزء اقدامات توا ن ­افزا است. البته این بدان معنا نیست که به انکوباتورها اکتفا کنیم و همه تخم ­مرغ­هایمان را در این سبد بگذاریم! اقدامات دیگری هم لازم است.

از آن طرف هم می­توان گفت اگر پارک و انکوباتور با رویکرد خوشه ­سازی جهت ­گیری نشود به شکست می­انجامد. انکوباتورها سکوی پرش به سمت شهرک­های تحقیقاتی و فناوری (یا همان پارک­ها) هستند و شهرک­های تحقیقاتی نیز می­توانند عضوی از یک خوشه باشند. البته می­توان از پارک­ها صرفنظر کرد ولی وجود انکوباتورها الزامی است. به هرحال، سیاست­های تأسیس انکوباتور و پارک، نهایتاً باید به خوشه­سازی منجر شود.

الان در کشور، فضای رقابتی وجود ندارد و انکوباتورها می­توانند شرکت­ها را برای رقابت­مندی آماده سازند. تا این مراکز پا نگیرند، شرکت­های صنعتی مدرن و رقابت ­پذیر، رونق نخواهند گرفت.

۷) دانشی ­کردن خوشه ­ها الزامی است

اساس خوشه ­سازی یعنی داشتن چشم ­انداز و ارزش­های مشترک بین بنگاه­ها. تجمیع فیزیکی بنگاه­ها به تنهایی کافی نیست و باید دارای روابط ارزش­آفرین و انسجام­زا باشند. بنیادی­ترین ارزش در خوشه ­سازی، سرریز دانش است. به عبارت دیگر ایجاد اقتصاد و صنعت دانش ­بنیان (knowledge-based) ، متکی بر ایجاد خوشه ­های دانش بنیان است.

عقیل ملکی فر