موسیقی اسلامی

حماسه عاشورا و شهادت امام حسین ع در تاریخِ اعتقادات شیعیان جهان اسلام بسیار مهم است و هدف و مقصود ویژه ای در بر دارد مصیبت كربلا, بزرگان شیعه و حضرت امام حسین ع شكل متمایزی در اسلام دارد به همین دلیل آداب و رسوم عاشورایی و موسیقی آن یكی از نمونه های برجسته موسیقی مذهبی در ایران است

● موسیقی اسلامی از جهات زیر حائز اهمیت است:

▪ در مقایسه با ادیان دیگر موسیقی اسلامی ایران از تنوع و كیفیت بالایی برخوردار است.

▪ موسیقی اسلامی بخش عظیمی از موسیقی ایرانی را تشكیل می‌دهد و بسیار متنوع است.

▪ اصل و پایهٔ موضوع و كاربرد این گونه موسیقی بخش قابل توجهی از موسیقی ایرانی را شامل می‌شود.

▪ در مقایسه با سایر فرهنگها و هنرها، شاخه‌هایی همچون نثر و نظم ادبی، نمایش، حماسه اسطوره‌شناسی، نواختن ساز، داستان، لباس، آرایش، زبان و لهجه، بررسی موسیقی مذهبی اسلامی ضروری می‌باشد.

با توجه به موقعیت و اجرای آن، موسیقی اسلامی می‌تواند به شاخه‌های متعددی تقسیم شود و مطمئناً هر شاخه خود نیز به بخشها و زیرمجموعه‌هایی تقسیم می‌شود. از این تقسیمات، موسیقی عاشورایی و تعزیه به طور وسیعی توسط شیعیان اجرا می‌شود. به هر حال، موسیقی نیایشی و خانقاهی نیز در میان شیعیان رایج می‌باشد.

● موسیقی عاشورایی

حماسه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) در تاریخِ اعتقادات شیعیان جهان اسلام بسیار مهم است و هدف و مقصود ویژه‌ای در بر دارد. مصیبت كربلا، بزرگان شیعه و حضرت امام حسین (ع) شكل متمایزی در اسلام دارد. به همین دلیل آداب و رسوم عاشورایی و موسیقی آن یكی از نمونه‌های برجسته موسیقی مذهبی در ایران است.

بر طبق آنچه تا كنون ثبت شده مراسم سوگواری محرم از دورهٔ آل بویه آغاز شده و این مراسم به مسلمانان اجازه می‌داد كه آشكارا برای شهادت امام حسین (ع) و یارانش سوگواری كنند.

بر طبق گفته‌های ابن اثیر، تاریخ‌نگار عرب، مراسم سوگواری محرم از زمان سلسله آل بویه آغاز شده. این مراسم در ایران برای مدتها، تا آغاز سلسله صفویه ادامه یافت. زمانی كه مذهب شیعه دین رسمی ایران شناخته شد و به طور طبیعی در زمان آغاز آن مراسم سوگواری عاشورا و موسیقی آن بیشتر توسعه یافت. خود موسیقی عاشورایی به شاخه‌هایی چون سوگواری، داستان‌سرایی و كلمه یا تعریف مصیبت، نوحه‌سرایی، مراسم بزرگ‌داشت، روضه كربلا، تاریخ جنگ و غیره تقسیم می‌شود.

سوگواری به زیر‌مجموعه‌هایی تقسیم می‌شود و مهم‌ترین آن موسیقی عاشورایی است. كهن‌ترین مراسم سوگواری، سوگواری‌ است كه با موعظه و سخنرانی آغاز شده و بعدها كامل شده. سوگواری برای مرگ قهرمانان اسطوره‌ای قبل از اسلام نیز در ایران مورد توجه بوده. در تاریخ بخارا، نرشاخی (Narshakhi) می‌گوید: «مردم بخارا آوازهای غریبی برای مرگ سیاوش می‌خوانند و نوازندگان دوره‌گرد از این موسیقی به عنوان حلقه سیاوش یاد می‌كنند. مردم بخارا برای مرگ سیاوش سوگواری می‌كنند و این محبوب تمام شهرستانهاست. نوازندگان دوره‌گرد آوازها را می‌سازند و خوانندگان ترانه‌های حزن‌انگیز می‌خوانند و گریه می‌كنند.»

هر بخش در سوگواری مصیبت كربلا مهم و ارزشمند است. كیفیت والا، شجاعت، شهادت هر یك از قهرمانان مصیبت كربلا از موضوعات گوناگون این سوگواری است. در میان این بخشها سوگواری برای امام حسین (ع) از ارزش بیشتری برخوردار است. به علاوه اتفاقات هر یك از ده روز اول ماه محرم از بخشهای متمایز و مهم سوگواری است مثل سوگواری برای حضرت عباس (ع) علی‌اكبر (ع)، علی‌اصغر (ع) حضرت زینب (س) و از همه مهم‌تر امام حسین (ع). در كنار این سوگواریها این ملودیها و‌ آوازها ممكن است یكی به سوگواری آخرین پشتبان، دختربچه‌هایی كه با شهادت امام حسین (ع) یتیم شدند و طلوع آفتاب و ... بپردازد.

به طور معمول تشریفات مذهبی نمادین دیگر همچون سینه‌زنی، زنجیرزنی، سنگ‌زنی و قمه‌زنی در سوگواری محرم درخور توجه است. در این میان سینه‌زنی در مناطق مختلف ایران بین شیعیان محبوب‌تر است. اقوام ایرانی، اولین پیروان مذهب شیعه بودند و از همان ابتدا مراسم سوگواری عاشورا را با مجموعه‌ای از سنن دیگر تركیب كردند. تأثیر ملودیهای بومی بر روی نوحه‌ها و سوگواریها و شمول سنتها و‌ آیینهای محلی در سوگواری عاشورا نمونه‌هایی از چنین تركیبی است. با این وجود، حقیقت این است كه ملودیها در مناطق مختلف ایران از موسیقی بومی و آیینهای نمادین چون سینه‌زنی و غیره متأثر شده و حركات و شكلهایی كه انجام می‌شود دارای اصلیتی هنری هستند. در نتیجه بسیاری از شكلهای سینه‌زنی در بوشهر (جنوب ایران) با لباسها و كارهای بومی بوشهر انجام می‌شود.

سوگواری با سینه‌زنی، زنجیرزنی، سنگ‌زنی یا قمه‌زنی و غیره در ارتباط است. تفاوتهایی در وسایل مورد استفاده و حركات فیزیكی وجود دارد، كه ریتم و سرعت ویژه‌ای را دنبال می‌كند.

در نتیجه هر مراسمی با آیین سوگواری ویژه خود همواره است. تقریباً در بین تمام جمعیت شیعه ایران سینه‌زنی محبوب‌تر است. زنجیرزنی نیز از مكانی به مكان دیگر متفاوت است و هر یك آواز سوگواری خود را می‌طلبد. تنوع در زنجیرزنی در مناطق مختلف ایران به خاطر استفاده متفاوت از زنجیر و انجام حركات متفاوت است.

سنگ‌زنی آیین نمادین دیگری است كه در چندین بخش كشور مورد توجه است و با ملودی خاصی اجرا می‌شود و به طور دو تكه سنگ با رفتار و حركات خاص كه با آواز سوگواری خاصی اجرا می‌شود توسط عزادار به بدنش زده می‌شود. به خاطر آسیب فیزیكی كه سنگ بر جسم وارد می‌كند به جای سنگ از تكه چوب استفاده می‌كنند.

اخیراً به جای سنگ‌زنی از بخشهای دیگری چون كرب‌زنی (Karb or Kareb) و نواختن سنج استفاده می‌شود. در مازندران و برخی مناطق دیگر مثل كومش، جنوب رشته كوه البرز بخش كوب مورد توجه است و در گیلان نیز آران (كاشان) نیز سنج را مورد توجه قرار داده است. این مراسم نیروی فیزیكی زیادی برای اجرا لازم دارد و در لاهیجان و آران (منطقه‌ای در كاشان) این مراسم به اندازه سمنان و سبزوار محبوب است.

موسیقی سوگواری نیز در مناطق مختلف متفاوت است. برخی از موسیقیهای سوگواری مستقیماً از بخشهای موسیقی ایرانی گرفته شده است و دیگر موسیقیها از موسیقی محبوب محلی و در برخی مناطق از هر دو موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی محلی كه هم‌زمان استفاده می‌شود، استفاده می‌كنند. شعارهایی كه در سوگواریها استفاده می‌شود نیز متفاوت است اغلب متون فارسی ترجیح داده می‌شود. در برخی مناطق ایران سوگواری با لهجه‌ محلی خوانده می‌شود. موسیقی سوگواری دو قانون اصلی را پیش می‌گیرد ریتم و ردیف.

به طور معمول سوگواری با آوازهایی شروع می‌شود كه سرعت، قدرت تحرك و پویایی كمتری دارند ولی یك‌باره ت‍ُن موسیقی به سرعت افزایش می‌یابد و یك قطعه فوراً با قطعهٔ دیگر دنبال می‌شود. ریتم نیز از میزان ۴/۴ و ۴/۲ به ۸/۶ و ۴/۶ تغییر می‌كند. خواننده‌های موسیقی سوگواری به خوبی متوجه ردیف موسیقی هستند بنابراین اگر یك ردیف، در تشریفات مذهبی سوگواری به كار می‌رود موسیقی آن نیز بر همان اساس به طور متداوم ادامه می‌یابد.

تغییر یك ردیف به ردیف دیگر در موسیقی سوگواری با دقت و حساسیت بسیار انجام می‌شود. ملودی غم‌انگیز به طور معمول توسط تك‌خوان خوانده می‌شود و با واكنش سینه‌زنها، زنجیرزنها و كرب‌زنها همراه است.

به جز سوگواری در تشریفات مذهبی، شاخه‌های دیگری نیز وجود دارند كه نمونه‌های آن در صبح روز عاشورا دیده می‌شود. از میان آنها می‌توان به داستان‌سرایی، بیان مصیبت، نوحه‌سرایی و موعظه یاد كرد. هر یك از این بخشها جایگاه ویژه‌ای در موسیقی عاشورایی دارند كه در اینجا مجالی برای بحث در مورد جزئیات آن نیست.

مترجم: زینب زیبایی