شیخ بهایی , نماینده حکمت اسلامی

شیخ بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین عاملی نامور به شیخ بهایی ازجمله اعاظم اندیشمندان و دانشمندان ایران است

شیخ بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین عاملی نامور به شیخ بهایی ازجمله اعاظم اندیشمندان و دانشمندان ایران است.

وی که به روزگار قدرتمداری صفویان می‌زیست و اوج نبوغ و هنر افزون خویش را در دوران فرمانروایی پادشاه توانمند و مقتدر صفوی، شاه عباس بزرگ، جلوه‌گر ساخت در سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک لبنان دیده به جهان برگشود، در ۱۳ سالگی به همراه پدر خویش، شیخ عزالدین حسین عاملی که ازجمله روحانیون والامقام شیعی بود رهسپار ایران شد و تا پایان عمر در این مهد دیرین فرهنگ و تمدن زیست.

دیری نپایید که وی زبان پارسی را فرا گرفت. جای شگفتی است که توانمندی او در زبان پارسی چندان شد که چندی بعد در زمره برترین پارسی‌سرایان سده دهم هجری قرار گرفت. او در ریاضیات هم به درجه استادی رسید، در فلسفه، منطق، علوم دینی و کلام نیز مقامش همپایه بزرگان عهود پیشین شد. با پشتکاری ستودنی پزشکی، فنون مهندسی و معماری را نیز فرا گرفت و با هوش وافر و نبوغ سرشار خویش یارای آن یافت تا نامش را برای همیشه جاودانه سازد.

تنوع و گوناگونی آثار شیخ بهایی که بسیاری از آنها در حوزه علمی خود مرجع به شمار می‌آیند حاکی از نبوغ چندبعدی او است. برخی از این آثار پرشمار عبارتند از: در زمینه قرآن و حدیث: اربعون حدیثان، شرحی بر تفسیر بیضاوی، حل‌الحروف القرآن، عروه الوثقی، درایه الحدیث. درباره فقه، کلام و مطالعات شیعی: اثنی ـ عشریه، جامع عباسی که از مهم‌ترین آثار کلامی شیعه به شمار می‌آید، حبل ـ المتین، حدائق الصالحین، تفسیری بر صحیفه سجادیه، مفتاح‌الفلاح، الزبده فی‌الاصول. در زمینه حکمت: رساله‌ای در باب وحدت وجود. در مورد ریاضیات و نجوم: تشریح‌الافلاک، کلیات حساب، شرحی بر رساله نجوم چغمینی و تحفه حاتمی. در زمینه ادبیات و عرفان: طوطی‌نامه، نان و حلوا، موش و گربه، شیر و شکر و کشکول که به زبان عربی نگارش یافت. ابیات زیر نمونه‌ای از اشعار شیخ بهایی است: همه شب نماز خواندن همه روز روزه رفتن / همه ساله از پی حج سفر حجاز کردن

ز مدینه تا به کعبه سر و پا برهنه رفتن / دو لب از برای لبیک به گفته باز کردن

شب جمعه‌ها نخفتن به خدای راز گفتن/ ز وجود بی‌نیازش طلب نیاز کردن

به خدا قسم که کس را ثمر آنقدر نبخشد / که به روی مستمندی در بسته باز کردن

نیازمند یادکرد است تا به امروز روی‌هم‌رفته ۹۰ اثر به خامه شیخ بهایی شناخته شده که درباره موضوعات مختلف علمی از ریاضیات و عرفان و حکمت گرفته تا نجوم و کلام است.

با تمام این اوصاف، آثار شیخ بهایی علاوه بر این رسائل و کتاب‌ها، عمارات و ابنیه‌ای است که موجب زنده ماندن یاد و خاطره این شخصیت برجسته نه‌تنها در ذهن و زبان مردم اصفهان بلکه تمام مردم ایران شده است.

آنچه روشن است، شیخ بهایی معماری چیره‌دست و کاربلد بود. آثاری که او طراحی نمود را بلاشک باید جلوه‌گاه هنر ایرانی ـ اسلامی برشمرد. حمام شیخ بهایی اصفهان، باغ زیبای فین کاشان و مسجد شاه اصفهان تنها برخی از شاهکارهای هنر ایرانی ـ اسلامی هستند که با ذهن زیبانگر و فکر نیک‌اندیش شیخ بهایی مجال ظهور یافتند. سامانه توزیع آب زاینده‌رود هم که توسط او و با محاسبه‌ها و راه‌حل‌های پیچیده ریاضی انجام پذیرفت و به طومار شیخ بهایی شهرت یافت نشان از مهارت وی در فنون مهندسی دارد. گفتنی است، این سامانه چنان دقیق طراحی شده بود که تا ۵/۳ قرن همچنان مورد کاربرد قرار داشت و تنها پس از کشیدن سد روی زاینده‌رود در عصر کنونی بود که شیوه توزیع آب شیخ بهایی منسوخ شد.

شیخ بهایی در شمار آخرین نمایندگان برجسته حکمت اسلامی بود که به همه علوم زمانه تسلط داشت و نیز از واپسین نمایندگان برجسته علمای دین بود که در ریاضیات و نجوم تبحر داشت و به تعبیر یکی از محققان کسر شان خود نمی‌دانست که اسطرلابی بسازد و به رصدهای دقیق بپردازد یا اندازه‌گیری‌های دقیق انجام دهد.

شیخ بهایی در جنبه‌های باطنی و ظاهری اسلام مرجع بود. او از عرفان نیز رویگردان نبود. طوطی‌نامه او مشتمل بر صریح‌ترین و بلیغ‌ترین اشعار پارسی در حوزه تصوف و عرفان است. عرفان او واجد جنبه‌های عامیانه بود بدون آن که محتوای فکری یا شناختی که از آنِ خواص در بین صوفیان بود از دست بدهد. پیام عارفانه او به مفهوم بازتاب فرادست و فرودست در میان لایه‌های عامه متصوفه و حتی در بین عامه مردم رواج داشت. در قهوه‌خانه‌ها نقالان اشعار او را می‌خواندند و در همان هنگام طالبان برجسته مذهبی در مدارس آثار وزین کلامی و فقهی او را به بحث و فحص می‌گرفتند.

در وجدان جامعه نبوغ و قدرت او در ریاضیات و شهرتش در شیمی نقش بسته بود. او یکی از نمایندگان نخبه عالمان عارف بود که تاریخ ایران و اسلام نمونه‌هایی از آنها را به خود دیده است.

شیخ بهایی در حکمت به پای معاصران نامدارش میرداماد و ملاصدرا نمی‌رسد، اما یاری او به فقه و کلام شیعی، ریاضیات و عرفان آن مایه بود که او را در ردیف مشعل‌داران علوم دوره صفوی قرار دهد. شیخ بهایی فردی بود که در توسعه سریع معارف شیعی ایران در سده دهم هجری دست داشت و کسی بود که بیش از هر فرد دیگر زمانه‌اش درصدد هماهنگ‌سازی شریعت و طریقت برآمد که در واقع دربردارنده ابعاد ظاهری و باطنی اسلام بود.

بایسته و شایسته است یاد شود، شمار افزونی از علمای برجسته روزگار صفوی از شاگردان شیخ بهایی بودند. محمدتقی مجلسی، سید احمد علوی، صدرالدین شیرازی و ملا محسن فیض کاشانی برخی از این ناموران هستند. معروف است که ملاصدرا نیز در ابتدا به درس علوم نقلی او می‌رفت. شیخ بهایی از طریق نگاشته‌هایش، ساخت و سازهایش و شاگردانش توانست تاثیری بسزا بر تمام طبقات اجتماعی ایران نهد. بی‌گمان در کل دوره صفوی هیچ شخصیت دیگری همچون او وجود ندارد که در نزد خبرگان و مردم عادی شناخته‌شده باشد. اثر‌گذاری او بر مردم ایران همچون یک نفر قهرمان ملی و اسطوره‌ای بود و این را می‌توان از گزارش اسکندر بیگ‌منشی مورخ مشهور عهد صفوی و نویسنده کتاب عالم آرای عباسی در مورد واقعه درگذشت وی که در سال ۱۰۳۰ هجری رخ داد، دریافت:

«اشرافی که در پایتخت بودند در پیش و پس جنازه مغفرت انداره قدم بر خاک نهاده، وضیع و شریف در برداشتن جنازه به یکدیگر سبقت می‌جستند. ازدحام خلایق به مرتبه‌ای بود که در میدان نقش جهان با همه وسعت و فسحت بر زیر یکدیگر افتاده، از هجوم عام بردن جنازه دشوار بود.»

امیر نعمتی لیمائی