کاخ چهل ستون

این كاخ كه شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یك صد و بیست متر مربع می باشد و یك شعبه از مادی فدا از وسط آن میگذرد محل بنای عمارت ساخته شده كه حكم دریاچه دارد گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیكن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است

باغ چهل‏ستون كه بالغ بر ۶۷ هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‏ عباس اول احداث گردیده و در وسط آن عمارتی ساخته شده و در سلطنت شاه ‏عباس دوم در ساختمان موجود مركزی، تغییرات كلی صورت گرفته است

اگرچه انعكاس ستون های بیست‏ گانه، تالار چهل‏ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان می‏كند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران، كثرت و تعداد را می‏رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون‏ به علت تعداد زیاد ستون های این كاخ می‏باشد.

● قسمت‌های‌ جالب‌ و دیدنی‌ كاخ‌ چهل‌ ستون‌عبارتند از:

شیرهای‌ سنگی‌ چهارگوشه‌ حوض‌ مركزی‌، تالار و ازاره‌های‌ مرمری‌ منقش‌ اطراف‌ آن - تزئینات‌ طلاكاری‌ سرسرای‌ پادشاهی‌ و اتاق‌های‌ طرفین‌ تالار آینه‌ و تابلوهای‌ نقاشی‌ تالار پادشاهی‌ كه‌ تصویرشاهان‌ صفوی‌ بر آن‌ نقش‌ بسته‌ است - تصویر شاه‌عباس‌ اول‌ با تاج‌ مخصوص‌ و مینیاتورهای‌ اتاق‌ گنجینه - سردر «مسجد قطبیه‌» و سردرهای‌ «زاویه‌ درِكوشك‌» و آثاری‌ از مسجد «درب‌ جوباره‌» و «مسجد آقاسی‌» كه‌ بردیوارهای‌ ضلع‌ غربی‌ و جنوبی‌ باغ‌ نصب‌ شده‌ است‌. تالار و ایوان‌ این‌ كاخ‌ در پنجمین‌ سال‌ سلطنت‌ شاه‌ عباس‌دوم‌ بناشده‌ است‌. انعكاس‌ ستون‌های‌ بیست‌گانه‌ تالارهای‌ چهل‌ ستون‌ در حوض‌ مقابل‌ عمارت‌، مفهوم‌ چهل‌ستون‌ را القاء می‌كنند.

این كاخ در جنوب خیابان سپه كنونی واقع و ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته ‏اند كه كاخ مزبور قسمتی از باغ نقش جهان بوده و مقداری از آن را شاه عباس بزرگ جدا كرده و در وسط آن عمارت كلاه فرنگی سبكی ساخته بوده و جشن و نوروز سال بیست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.

سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و كاخ چهلستون بنا گردید. و در تاریخ یك هزار و پنجاه و هفت هجری پایان یافت و ماده تاریخ آن را مباركترین بناهای دنیا گفتند.

برخی از مورخان گفته‏اند چهلستونی كه بدست شاه عباس دوم ایجاد گردید دارای چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزی كه در ۲۱ رمضان سال هزار و یكصد و هیجده (۱۱۱۸) هجری اتفاق افتاد از پنج ستونی هشت تائی فقط بیست ستون آن باقی مانده و در واقع قسمتی از عمارت و بیست ستون طرفین از جلو سوخته است و تاریخ آتش سوزی آنرا چنین سروده‏اند:

● یكصد و هیجده زهجرت نبوی

گذشته بود كه آتش به چهلستون افتاد و تاریخ تعمیر آن‏را كه در زمان سلطنت شاه سلطان جسین صفوی اتفاق افتاده چنین سروده‏اند. مبارك باد تالار بلند ایوان جمجماهی كه سال ۱۱۱۸ ه.ق را میرساند.

این كاخ كه شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و یك صد و بیست متر مربع می باشد و یك شعبه از مادی فدا از وسط آن میگذرد محل بنای عمارت ساخته شده كه حكم دریاچه دارد. گویا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و لیكن چون چهلستون داشته بنام اخیر معروف شده است. كاخ چهلستون مشتمل بر ایوان بزرگ بطول ۳۸ متر و عرض ۱۷ متر و به ارتفاع ۱۴ متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هیجده ستون از چوب چنار و كاج دارد و شكل آن كثیرالاضلاع و ۱۶ ضلعی و ۸ صلعی مدور می باشد. چهارستون وسط بر روی چهارشیر سنگی قرار دارد و طوری حجاری شده دو شیر با یك سرنشان داده می شود و از دهان چهارشیر جلو آب جستن كرده وارد حوض مرمر وسط می شده است.

در ایوان دومی كه اندكی مرتفع‏تر است دو ستون چوبی با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته كه با ستونهای ایوان بزرگ بالغ بر بیست ستون میشود. بالای این ایوان دو كتیبه یكی از زمان شاه عباس دوم شامل این اشعار است:

بعهد شهنشاه عباس ثانی كه عهدش جوان كر دپیر جهان را

بنا كرد از فیض لطف الهی بنائی كه شد رشك نه سقف مینا

زیس رعتش بر سپهر كواكب نماید چو ریگ ته جو ثریا

كواكب چو گلهای باغش نمایان مجره در او همچو جوئی است پیدا

كند سالها اندر آن كامرانی بود قرنها سجده گاه برایا

مبارك بود زانكه تاریخ آن شد مباركترین بناهای دنیا

كتیبه دیگر از اول تا آخر ایوان در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی و بخط نستعلیق سفید محمد صالح نوشته شده كه شامل ۲۸ فرد بوده و قسمتی از آن كه خوانده میشود چنین شروع میگردد:

بحمدالله كه باز از نو باقبال شهنشاهی مرصع شد زمین و آسمان از ماه تا ماهی

تجلی در گریبان طالع از جام جهان بین شد صفای صبح عید و فیض انوار سحرگاهی

بحكم شاه دین سلطان حسین آن ماه مهر آئین كه صبح و شام عالم را كند خورشیدی و ماهی

سهیل صبح عید زندگانی خسرو عادل فروغ اختر روشن دلی خورشید آگاهی

ز شیر و پرچم سرپنجه تیغ جهانگردی بلند و پست عالم را گرفت از ماه تا ماهی

زبس در كفه میزان احسانش سبك گشته خجالت میكشد دائم طلا از چهره كاهی

شب و روز جهان را ریخت درهم مهر و مه یكجا كه ریزد طرح و رنگ این بنای آسمان جاهی

زهی عالی بنا كاندر بلندریهای اوصافش قبای لفظ براندام معنی كرده كوتاهی

خدا زان بیستون گرداند خلق این آسمانها را كه بر پا باشد از این چهل ستون از ماه تا ماهی

چو شمع محفل خضر نبی زرین ستونهایش یدبیضا بكف با خضر و موسی كرده همراهی

برنگ چل تنان چلستون در ربع آن مسكون گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهی

مرصع كاری سرو ستونهایش بآن ماند كه آیین كرده با دست دعا با عرش همراهی

چهل دیوند بر سر داده جا تخت سلیمان را ستونهای مرصع پوش تالار شهنشاهی

بجز در آب و آئینه ندیده مثل و مانندش سكندر گرد عالم گشت همچون حرف افواهی

زهی نقاش صورت آف‏رین كلك نقاشی كشیده درین روشندلی تصویر آگاهی

زرنگ روحی و جسمی نموه ظاهر و باطن بهر معنی كه میجوئی و هر صورت كه میخواهی

ز آهنگ شبیه چارتاری هم نیم غافل دو گاهی میرساند گاه بر گوشم سحرگاهی

صفای منبع فواره گوهرفشان آن كبوترهای زرین بال انجم را كند چاهی

ضیاء چار دیوار مرصع كار مینایش بود تا صبح حش آئینه دار طلعت شاهی

اگر چه ماه اوج سلطنت دارد بهر شهری مكان های همایونی و منزل های جمجماهی

ولیكن این همیون بارگاه آسام رفعت گرفت از كرسی اعلی خطاب عرش درگاهی

نگهدارش بود از چشم زخم دیده بدبین علی مرتضی تعوید بازوی یداللهی

چو شد اتمام این عالی بنا زینت ده گردون بتاییدات یزدانی و توفقیات الهی

نجیب از نو بطاق آسمان بنوشت تاریخش مبارك باد تالار بلند ایوان جمجاهی (كتیبه محمد صالح)

از قصیده مزبور كه بعضی از ابیات آن خوانده نمیشود معلوم میگردد كه نامیدن این كاخ به چهلستون برای شكون عدد چهل و دارای بیست ستون بوده كه در آب منعكس و جمعاً چهلستون میشده است. این نكته از شعر:

برنگ چل تنان چل ستون در ربع آن مسكون گرفته اربعین بهر دوام دولت شاهی

و شعر:

چهل دیوند بر سر داده تخت سلیمان را ستونهای مرصع پوش تالار شهنشاهی

كاملاً معلوم می گردد. از دو موضوع دیگر بسیار توصیف شده یكی فواره‏ها و دیگر تذهیب كاری ستونه و سقف.

این اشعار سروده نوالدین محمد نجیب كاشانی است كه ملك الشعرای دربار شاه سلطان حسین صفوی بوده و كتابی هم بنام كشیك خانه در (۱۱۰۹ه.ق( تالیف كرده است كه در كتابخانه سلطنتی كاخ گلستان دیده شده است.

در دو طرف شاه نشین چهلستون و ایوان مدخل سالون پادشاهی و در داخل تزیینات آئینه كاری دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشكی بر زمینه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدین بن ملا محمد سعید جیلانی مورخ بسال (۱۱۱۹ ه.ق( این عبارات نوشته شده.

۱ - لوح جنوبی شاه نشین نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی »منزلا مباركاً وانت خیرالمنزلین تولوا قفل تولوا قفل حسبی الله كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی فی ۱۱۱۹)

۲ - لوح شمالی: نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین رب انزلنی منزلا.

مباركاً و انت خیرالمنزلین و لایوده حفظهما و هو العلی العظیم كتیبه العبد شمس الدین بن ملا محمد سعید الجیلانی.« تمام آنچه در ساختمان و نقاشیها و تذهیبها كه در كاخ مزبور دیده میشود از دوره صفویه است مگر چند تابلو كه عبارت از: ۱ - جنگ شاه اسماعیل اول با سپاه عثمانی در چالدران ۲ - مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها كه بعد از صفویه الحاق شده است.

میرزا علیخان نائینی روزنامه نگار دربار ناصری در سال یكهزار و سیصدهجری قمری گزارشی راجع به عمارت چهلستون داده كه با مطالب جغرافیای اصفهان میرزاحسین خان تحویلدار عیناً مطابقت دارد و آن چنین است:

عمارت باغ چهلستون و دریاچه‏های دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهای بزرگ جنین و بیوتات فوقانی و اطاق طنابی تحتانی كه سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عریض و ارتفاع طاقی كه دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ایوانهای بزرگ و ایوانچه‏های و غلام گردشهای اطراف عماراتی است قوی بنیاد كه نظیر مانند ندارد از بنائی و نجاری و حجاری و آینه كاری و طلا و لاجورد و تصویرات كثیره كارهای استادان بزرگ و ستونهای رفیعه و حمالهای عظیمه و سایرآلات ادوات جراثقالی كه در زیر و رو و جوف سقف تالار و غیره بكار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالی خبره و بصیرت بحیرت است.

یك زبان خواهد زافواه ملك تا بگوید وصف آن رشك فلك

یكی از اوصاف این عمارت آن است كه در بزرگی و وسعت هم میان تالار جلو و هم در اطاق طنابی عقب میتوان سلام عام ملوكانه بست و نیز یك دریاچه بزرك جلو طنابی عقب و یك دریاچه عظیم كه در عظمت ثانی ندارد در پیش روی تالار افتاده كه همیشه آب رودخانه از آنها جاری است وجوی وجداول سنگی و آب نماها و آب افشارها در میان خیابانهای باغ واقع شده كه بسیار نقل دارد. مولف تاریخ نصف بیشتر به توصیف كیفیت ساختمان كاخ چهلستون پرداخته و چنین گفته است؟

دیگر از عمارات عالیه دولتی كه قابل ذكر است عمارت چهلستون است كه آنرا شاه عباس ثانی ساخته و وضع آن مركب است از طرز عمارات چین و فرنگستان و ایران و بنفاست و خبوی این عمارت در تمام ایران نیست، تالار عالی با سقف آینه و ستونهای غریب چوبی كه در زیر چهارعدد آنها سنگی بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شیریال دار در آورده و ساخته‏اند، و حجاری بكمال خوبی نموده و حوضی در میان این چهارستون است كه اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده‏اند ساخته و از دهان آن شیرهای روی بحوض راه و سوراخ آب هست كه در آن حوض میریخته و در سقف آن مهندسان صنعتهای عجیب نموده‏اند و در استحكام آن مبالغه فرموده ستونهای آن بیست عدد است و تمام آنها را نقش و آینه كاری نموده بودند، عقب آن تالار طنابی است بس عالی و زیبا كه آن را سقفی رفیع به سه چشمه زده‏اند و مذهب تذهیب و زرنشان نموده و در نماهای آن صورت بعضی از سلاطین صفویه را ساخته‏اند كه اكثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعیل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعیل در میدان جنگ اوزبك است و از دیگران مجلس بزم است و در نماهای میان صورت جنگ شاه اسماعیل با رومی.

و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندی ساخته‏اند در زمان متاخر از آنها و هیچیك از صورتها موافق نیست.

بالجمله این عمارت مطمح نظر همه كس میباشد و این عمارت و تالار در باغی است كه معروف به همان چهلستون است و در پیش روی آن عمارت دریاچه مربع طولانی ساخته‏اند كه اكثر پرآب و در كمال صفا است.

جابرانصاری كه در تاریخ اصفهان بصیرت كافی داشته راجع بساختمان این كاخ و بانی و زمان آن نیز مطالبی نوشته كه عین آن نگاشته میشود.

و باغ چهلستون كه آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده یكی از بزرگترین مبانی صفویه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ریختند و بنای چهلستون را شاه عباس دوم در (۱۰۵۷) پس از صلح با عثمانی اقدام كرد، و مساحت آن با باغچه‏های گرداگردش قریب پنجاه جریب میشود. عمارت وسط چون دیگر مبانی قدیم تیموریه روی به مشرق افتاده طنابی بزرگ عقب تالار ایوان است كه شاه نشین سلطنتی بوده و دارای سه گنبد طول تقریباً بازیردیوارها ۲۸ ذرع و عرض بیش از ۱۱ ذرع و نیم در بهایش از اطراف روبه ایوانهای گرداگرد باز میشود و دو اطاق بزرگ خروجی جنبین ایوان شاه نشین است و صندوق خانه‏ها و بالاخانه‏ها عقب هم دارد و خود جنین ایوان شاه نشین و اطاقها است و بیست ستون بلند پایه‏های آن سقف بیستون مانند است و بیست ستون هم عكس آن در آینه‏های سقف میافتاد.

---