تجار و دولت در عصر قاجار

رابطه طبقات با دولت و قدرت در ایران همواره از بحث های مدنظر جامعه شناسان و عالمان تاریخ بوده است. نظریه شیوه تولید آسیایی کارل مارکس و تئوری استبداد ایرانی محمدعلی کاتوزیان …

رابطه طبقات با دولت و قدرت در ایران همواره از بحث های مدنظر جامعه شناسان و عالمان تاریخ بوده است. نظریه شیوه تولید آسیایی کارل مارکس و تئوری استبداد ایرانی محمدعلی کاتوزیان در پی تبیین همین مهم بوده اند. اما اخیراً کتابی با عنوان «تجار و دولت در عصر قاجار از همزیستی تا رویارویی» نوشته هادی رهبری منتشر شده است که تصویری نو از این موضوع ارائه می دهد. در این کتاب نظریه یی طرح شده که با تحلیل های گذشته تا حدی متفاوت است. نویسنده هادی رهبری با پژوهشی تاریخی نشان داده است این نظریه که طبقه تجار همواره تابع قدرت حاکمه بوده و در راستای منافع آن عمل می کرده است مبین واقعیت های تاریخی جامعه ما نیست. تجار ایران زمانی با قدرت حاکمه همکاری و همراهی داشتند که منافع جمعی و صنفی خود را نشناخته و از زاویه منافع فردی به این رابطه تن می دادند. اما از زمانی که به قدرت جمعی و منافع صنفی خود پی بردند رابطه شان با قدرت حاکم تغییرکرد. نویسنده در دوره قاجار و قبل از مشروطیت کنکاش کرده و نشان می دهد چگونه تجار پس از آنکه با قدرت حاکمه تضاد منافع می یابند به سمت مشروطه خواهی روی می آورند.

تشکل های صنفی و نهادهای مدنی تشکیل می دهند و نسبت به منافع خود شناخت و مرزبندی پیدا کرده و هم ردیفان را از آن آگاه می کنند. نویسنده وضعیت تجار این دوره را در سه فصل با عناوین طبقه اقتصادی، طبقه اجتماعی و طبقه سیاسی بررسی می کند و مطالبات آنها را در این سه حوزه در مقاطع تاریخی آن دوران نشان می دهد. بنا به تحلیل نویسنده تجار به عنوان طبقه اقتصادی با دولت رابطه بده بستان داشتند. دولت نیاز به پول داشت و نقدینگی در دست تجار بود. از سوی دیگر تجار نیاز به امنیت داشتند که تامین آن در دست دولت بود لذا در این دوره دولت و تجار به یکدیگر نیازمند بودند و در تعامل با هم هماهنگ می شدند. اما این رابطه همیشگی نبود. نویسنده به تحولات و تغییرات دولت و طبقه تجار طی زمان اشاره کرده و نشان می دهد این تغییرات باعث می شود رابطه این طبقه با حاکمیت نیز دگرگون شود. زمانی فرا می رسد که دولت به فروش منابع داخلی روی می آورد و نیازهای مالی خود را از این طریق تامین می کند لذا چندان وابستگی به نقدینگی تجار ندارد.

در این دوره دولت چندان حمایتی از تجار نکرده بلکه گاه به مقابله با آنها نیز برمی خیزد و فشار بر آنها را افزایش می دهد. در دوره بعدی که نویسنده رویکرد تجار را به عنوان یک طبقه سیاسی بررسی می کند، نقش آنها در زمینه سازی و راه اندازی انقلاب مشروطه را توضیح می دهد و شرکت آنها در اولین پارلمان مشروطه و حوادث بعدی را دنبال می کند. این نگاه می تواند در تحلیل تاریخ معاصر ایران زوایای جدیدی را برای خواننده بگشاید. این کتاب به تازگی توسط انتشارات کویر به بازار کتاب عرضه شده است.