قالیبافی, سند هویت زنان تركمن

نقش اصلی زمینهء فرش تركمنی كه بافته های هر قوم به وسیلهء آن از بافته های اقوام دیگر متمایز می شود, گول نام دارد كه اندازه و طرح آن با همدیگر متفاوت است و همیشه به شكل اولیه و ثانویه بافته می شود

دختر تركمن، وقتی ازدواج می‌كند، او را «آنق گذاری» می‌كنند. یعنی زنان گیس سفید خانوادهء خودش و خانوادهء داماد، طی مراسمی خاص، كلاهی را كه مخصوص زنان متاهل است، بر سرش می‌گذارند تا به وسیلهء آن از دختران مجرد تشخیص داده شود و معمولا در همان روز، یا روز پس از آن، بزرگ‌ترین عروس خانوادهء داماد، به او یك كاسه روغن، یك كاسه آرد سفید و یك « ایگ» كه نام محلی دوك نخ ریسی است، هدیه می‌دهد، كه روغن به نیت بركت، آرد به نیت نان‌آور بودن وخوش قدمی عروس و ایگ به نیت كاری بودن او است و در زندگی تازه‌ای كه از پس آن مراسم شروع می‌شود، كسب درآمد یكی از تكالیف زن است و كاری بودن، یعنی‌آن كه علاوه بر تكالیف خانه‌داری كه وظیفه است، نمد بمالد، سوزن‌دوزی كند، قالی و قالیچه ببافد و... به این دلیل و دلایل دیگری كه ریشه در تاریخ، سنت و فرهنگ تركمن‌ها دارد، از قرن‌ها پیش، قالیبافی به‌صورت سند هویت زنان تركمن درآمده و درآمد حاصل از آن نقش مكمل اقتصاد خانواده را دارد. فرش تركمن كه نامی آشنا در عرصهء هنر و صنعت و محصولی كاربردی، با ارزش اقتصادی است كه هر تار، وقتی بر روی پود گره می‌خورد، بخشی از تلاش و ذوق زن تركمن را تجسم می‌بخشد.

● تاریخچه و ویژگی فرش تركمن

نقش اصلی زمینهء فرش تركمنی كه بافته‌های هر قوم به‌وسیلهء آن از بافته‌های اقوام دیگر متمایز می‌شود، گول نام دارد كه اندازه و طرح آن با همدیگر متفاوت است و همیشه به شكل اولیه و ثانویه بافته می‌شود. به این ترتیب كه گول‌های اولیه شكل كثیرالاضلاعی درشت را دارد كه در زمینهء قالی به كار می‌رود و گول‌های ثانویه كه به آراگول شهرت دارد، نقش‌های ریزتری است كه به اشكال خشتی و لوزی همراه با طرح‌های حلقه‌ای در پیرامون، زمینه‌های خالی میان گل‌های اولیه را پر می‌سازد. برای تهیهء قالی تركمن، به‌طور معمول تار و پرز پشمی به‌كار می‌رود و پود از جنس پنبه است. ولی در مواردی از تار و پود پنبه‌ای نیز برای بافت فرش و به‌ندرت از پشم و ابریشم به‌عنوان خامه استفاده می‌شود.

● نقش زنان در مرحلهء پیش تولید

قالی‌بافی، پیش از آن‌كه آغاز شود، نیازمند تامین مقدماتی است كه عمده‌ترین آن‌ها را تامین و تهیهء مواد اولیه تشكیل می‌دهد. تركمن‌صحرا، یكی از مراكز پنبه‌كاری كشور است و به دلیل داشتن بافت جمعیتی ایلیاتی جزو مناطق دامپروری نیز به‌شمار می‌آید و به این دلیل، پشم و پنبه، كه عمده‌ترین مواد برای تولید فرش است، در تركمن‌صحرا، به‌وفور در اختیار بافندگان قرار دارد و زنان، كه در مرحلهء كاشت و داشت پنبه و نگهداری دام نقش فعالی دارند، پس از به‌عمل آمدن پنبه و چیدن پشم از گوسفندان، در مرحلهء ریسیدن و رنگرزی الیاف پشم و پنبه نیز دخیل هستند و قسمت بزرگ الیافی كه برای بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد، در ساعات فراغت زنان و دختران خانه‌دار از فعالیت‌های دیگر، به‌وسیلهء ابزاری دستی ریسیده و با استفاده از مواد رنگداری كه طبیعت منطقه در اختیار ساكنانش گذاشته است، رنگرزی می‌شود.در گذشته، از مواد رنگدار گیاهی مانند پوست انار، انواع گیاهان خودرو نظیر چوب پویا، خاكستر چوب ازدار و همچنین زردچوبه، روناس و نیل برای رنگرزی خامه قالی استفاده می‌شد كه در سال‌های اخیر، اگرچه استفاده از برخی رنگ‌های شیمیایی هم رواج یافته، اما هنوز نیز استفاده از گیاهان رنگدار رایج است.عمل چله‌كشی قالی بر روی دارهای افقی نیز توسط خود زنان و معمولا با همكاری دو زن انجام می‌شود و بالاخره، با تامین مقدمات مورد اشاره، كار بافت شروع می‌شود.

● نقوش قالی تركمن

نقوش فرش تركمن، تماما ذهنی و عبارت از طرح‌هایی هندسی و متاثر از مظاهر طبیعت و پدیده‌های موجود در محیط زندگی زنان بافنده است و مانند بسیاری از مناطق دیگر قالیبافی، زنان بافنده، آرمان‌ها و اندیشه‌های‌شان را با رنگ‌های دلخواه بر روی تار قالی گره می‌زنند. فرهنگ و فولكلور تركمن‌ها كه با جرات می‌توان گفت زنان قالیباف عامل حفظ و انتقال آن از گذشته‌های دور به زمان ما بوده‌اند، جای خاصی در آرایه‌‌ها و موتیف‌های فرش تركمن دارد. به‌طور مثال نقش شاخ قوچ كه همواره در نقوش قالی تركمن به‌چشم می‌خورد و بخش جدایی‌ناپذیر اغلب آرایه‌ها را تشكیل می‌دهد، نشانهء قدرت و نماد باروری است، یا نقش عقرب كه معمولا در حاشیه قالی به‌كار می‌رود، نشانهء رفع شر است و پرندگانی نظیر قو و حیواناتی مانند اسب كه به صورت قرینه در نقشهء قالی تركمن به كار می‌رود نیز هر یك مفاهیم ذهنی خاصی دارد كه برگرفته از فرهنگ طوایف مختلف تركمن است. مهم‌ترین این نوع نقوش كه تعدادشان به بیش از صد نوع می‌رسد عبارت است از: «ماری گول، در ناق گول، قافسه گول، تكه‌گول، انسی، قزل ایاق، توینگ گول، قوش گول، آوغان گول، تاج حروز، پنجارا آراگول، آق نقش و...»

● مشكلات زنان بافنده

مهم‌ترین مزیت دارقالی‌بافی افقی (كه بیش‌تر مورد استفاده زنان بافندهء ایلیاتی قرار می‌گیرد)، متحرك بودن آن است. به گونه‌ای كه ضمن جابه‌جایی ایل نیز، هرجا ایل اتراق كند زنان بافنده مجال دارند تا آن‌را پهن كنند و در ساعات فراغت به‌كار بپردازند.

اما این نوع دار، به دلیل آن‌كه بافنده ناچار است در حالت نشسته به‌صورت چمباتمه به‌كار بپردازد، فشارهایی به‌ستون فقرات وارد می‌آورد و در درازمدت باعث انحراف مهره‌های كمر و استخوان درد بافندگان می‌شود. به اضافه این‌كه طبق گفتهء پزشكان متخصص برسیستم باروری زنان نیز تاثیرگذار است. به‌همین جهت، طی سالیان گذشته، طراحان صنایع‌دستی كشور دارهای عمودی متحركی ابداع كرده‌اند كه ‌منطبق با زندگی متحرك عشایر است و می‌تواند برآورندهء نیاز زنان ایلیاتی باشد.

منتها چون تلاش چندانی جهت نهادینه ساختن استفاده از این نوع دارها انجام نشده، زنان و دختران قالیباف همچنان استفاده از دارهای افقی را به دار عمودی ترجیح می‌دهند.مشكل دیگری كه قالیبافان تركمن با آن روبه‌رو هستند، محدودیت توان مالی آنان برای تهیهء چله و خامه به‌میزان كافی است و در نتیجه، یا ناچارند به‌بافت مواد اولیه‌ای كه خودشان تولیدكنندهء آن هستند قناعت كنند یا از واسطه‌ها و سلف‌خرها سفارش بافت بپذیرند كه در چنین مواردی، معمولا سفارش‌دهنده مواد اولیه را در اختیار بافنده گذاشته و دستمزد ناچیزی در قبال بافت به‌وی می‌پردازد یا در ازای پرداخت مبلغی خاص به‌بافنده، كل محصول سالانهء وی را خریداری می‌كند كه در هر دو صورت، آنچه عاید بافنده می‌شود، بسیار ناچیز است، در حالی‌كه یكی از امتیازات رواج صنایع دستی در مناطق روستایی و جوامع ایلیاتی تبدیل مواد اولیه خام به كالاهایی كاربردی است و تجربه نشان داده كه چنانچه بافنده‌ای از امكانات لازم برخوردار باشد، افزون بر ۸۰ درصد قیمت فرآورده را دستمزد تشكیل می‌دهد كه در اقتصاد زندگی بافندگان نقشی تعیین كننده دارد.

همچنین واسطه‌ها و سلف‌خرها، به‌منظور تامین منافع خودشان محصولات تولیدی زنان قالیباف را دستچین كرده و چنانچه محصولی دارای اندكی عیب باشد، از خرید آن خودداری می‌كنند.برای حل این مشكلات بافندگان دو راهكار كاملا عملی وجود دارد كه یكی از آن‌ها تاسیس شركت‌های تعاونی با سرمایه و نظارت خود بافندگان، اما با حمایت دولت است; به این ترتیب كه بافندگان با تجمیع سرمایه‌های محدودشان بتوانند مواد اولیهء مورد نیاز را به‌صورت انبوه و با قیمت مناسب خریداری كنند و دیگر این‌كه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری شرایط و امكاناتی فراهم آورد تا معاونت صنایع دستی توان بیش‌تری برای خرید فرش‌های تركمن داشته باشد و فرآورده‌های تولیدی را به‌صورت درهم خریداری و سپس بر اساس درجه‌بندی، با قیمت‌های متفاوت به‌فروش برساند.

البته، برخی صاحب‌نظران تخصیص اعتبارات بانكی درازمدت به بافندگان را نیز یكی از راهكارها برای تقویت بنیهء مالی دست‌اندركاران بافت فرش تركمن پیشنهاد می‌كنند كه اگر چه ممكن است در مواردی كارساز باشد، اما تجاربی كه از موارد مشابه كسب شده، دلالت دارد بر این‌كه اولا سود بانكی تسهیلات اعطایی باری جدید بر درآمد بافندگان تحمیل می‌كند و ثانیا چون نظارتی بر چگونگی هزینه شدن تسهیلات بانكی وجود ندارد، به‌طور معمول وام دریافتی از بانك‌ها صرف اموری غیر از قالیبافی می‌شود و بازپرداخت وام، بافندگان را در برابر مشكلات جدیدتری قرار می‌دهد. مگر این‌كه تسهیلات از طریق شركت سهامی فرش یا معاونت صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی در اختیار بافندگان قرار گیرد و نهاد وام‌دهنده، محصول تولیدی بافندگان را پس از ارزش‌گذاری، به‌عنوان طلب خود، قبول كند.

پروانه بنی‌یعقوب

منابع:

۱- مروری بر صنایع دستی ایران، نوشتهء م. حسن‌بیگی. ناشر ققنوس.

۲- كلیاتی دربارهء صنایع دستی ایران، نوشتهء حسین یاوری و محمدرضا حسن بیگی، از انتشارات سازمان صنایع دستی ایران.