زنبورهای مهاجم

آینده متعلق به هواپیماهای هوشمند بدون سرنشین است

دنیا در حال جایگزین‌کردن روش‌های فعلی مبارزه در میدان‌های جنگ با روش‌های کنترل از راه دور است و این انقلاب در میدان‌های رزم به آسمان‌ها هم رسیده است. پهپادها یا هواپیماهای بدون سرنشین ازجمله موفق‌ترین و استراتژیک‌ترین سلاح‌های دنیای امروزی است که قرار است خواب خوش را از چشمان دشمنان برباید!

پهپادهای آمریکایی که امروزه در میدان جنگ علیه سران القاعده به کار می‌روند به زنبور کارگر (drone) معروفند، اما شاید واقعا عنوان زنبور کارگر برای چنین سلاح هوشمندی مناسب نباشد، چون برخلاف طبیعت که در آن زنبورهای کارگر ضعیف و بی‌استفاده هستند، عسلی تولید نمی‌کنند و نیش نیز ندارند، این هواپیماها با داشتن حسگرهای قوی فراوان و حمل موشک‌های آتش‌زا و بمب‌های لیزری، یک سرباز مجهز و قاتل محسوب می‌شوند، اما در حوزه مهندسان هوافضایی که علاقه زیادی به مخفف‌سازی عبارات دارند، ترجیح داده می‌شود به این ماشین‌ها، وسایل هوایی بدون سرنشین (UAV) یا سیستم‌های هوایی بدون سرنشین (UAS) گفته شود. شاید این نام کمی گمراه‌کننده باشد و به نظر بیاید کسی در پرواز این پهپادها دخالت نمی‌کند. چون اگر چه این هواپیماها سرنشین ندارند، اما هرکدام از ماشین‌های موسوم به دروگر (ریپر) که نسخه بزرگ‌تر و کشنده‌تر ماشین‌های غارتگر (پریدیتور) هستند،‌ به ۱۸۰ نفر خدمه برای پرواز نیاز دارند. همیشه یک خلبان باید هواپیمای بدون سرنشین را حتی در فاصله ۱۲۰۰۰ کیلومتری کنترل کند و افسر دیگری نیز باید متصدی حسگرها و دوربین‌های هواپیما باشد.

اکنون خیلی‌ها از خود می‌پرسند که آیا آینده متعلق به هواپیماهای بدون سرنشین است؟ آیا معطوف‌شدن افکار نظامی به سمت دشمنان قدرتمندتری که توان مقابله و هک‌کردن پرنده تمام اتوماتیک را دارند از اشتیاق دولت‌ها برای داشتن هواپیماهای بدون سرنشین نخواهد کاست؟ یا این که هواپیماهای سرنشین‌دار به علت وجود خلبانی که تصمیم‌های مرگ و زندگی را در کابین می‌گیرد، کم‌اشتباه‌ترین گزینه برای اکثر ماموریت‌ها باقی خواهد ماند؟ با در نظرگرفتن این موارد اگر انتخاب هواپیماهای بدون سرنشین در اولویت باشد، باید گفت که جهان در شروع مسیر یک انقلاب حقیقی در جنگاوری قرار دارد. در این صورت تحولی در دنیای جنگ‌افزارها حکمفرما می‌شود که باعث جهتگیری کشورهای زیادی به استفاده از سلاح‌های هوشمند خواهد شد. امروزه کشورهایی مانند ایتالیا و بریتانیا نیز به دنبال آمریکا به سرعت پهپادهای مسلح را مستقر کرده‌اند، رژیم اشغالگر قدس صنعت پهپاد پیشرفته‌ای دارد که از هواپیماهای بدون سرنشین تولیدی خود برای اهداف گسترده‌ای استفاده می‌کند. کشورهایی مانند چین، ایران و روسیه نیز به سرعت در حال توسعه ناوگان پرنده‌های هوشمند خود هستند.

زنبورهای کارگر مدرن به شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی وجود دارند. اگر چه زنبورهای موسوم به ریپر و پریدیتور مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند، اما آنها تنها بخش کوچکی از گستره عظیم هواپیماهای بدون سرنشین هستند. ویژگی متمایز آنها این است که می‌توانند با هوش برنامه‌ریزی‌شده خود محل استقرار دشمن را شناسایی کرده و بر فعالیت‌های وی نظارت کنند.

بعضی از این هواپیماها بزرگ هستند مانند گلوبال هاک RQ-۴A که موتور جت دارد، در تمامی شرایط آب و هوایی قادر به جاسوسی است و مجهز به رادار چندکاره است. این هواپیما گران‌تر از جنگنده F-۱۸ است. این هواپیما می‌تواند فاصله بین آمریکا تا استرالیا را یکسره و بدون سوختگیری مجدد طی کند. در عین حال بعضی از این هواپیماها ممکن است در اندازه‌های میکرومتر یا در آینده نزدیک در حد نانومتر باشند که بتوانند مانند یک پرنده یا حشره، سینه‌خیز بروند یا در کناره پنجره به ‌آرامی فرود آیند و اطلاعات جاسوسی را برای مرکز مخابره کنند. در این بین هواپیماهای متعددی هستند که اندازه‌های متوسطی دارند. از هواپیماهایی که توسط دست پرتاب می‌شوند تا هواپیماهایی که توسط دستگاه‌های کمکی پرتاب می‌شوند، همگی جزو گستره بزرگ هواپیماهای سایز متوسط هستند. مثلا هواپیمای RQ-۷B، از این نوع هواپیماهاست که می‌تواند نسبت به زنبورهای مدرن دیگر مساحت بیشتری از زمین را پوشش دهد.

● درون کندوی زنبورها چه می‌گذرد؟

۲ سال پیش، نیروی هوایی آمریکا سند چشم‌انداز خود را برای توسعه هواپیماهای بدون سرنشین با عنوان برنامه هواپیماهای بدون سرنشین از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۴۷ منتشر کرد. مهم‌ترین مورد در این سند، یکپارچه در نظرگرفتن طراحی پهپادهاست. یعنی زنبورهای مدرن باید طوری طراحی شوند که در عین این ‌که اندازه‌های بدنه متفاوتی دارند، اصول یکپارچه‌ای داشته باشند. در این برنامه نمونه‌هایی از پهپاد ریپر مدرن با اندازه‌های متوسط قادر خواهند بود وظایف بیشتری را نسبت به قبل انجام دهند، از دفاع در برابر تجاوز دشمن گرفته تا حمله به نیروی دفاعی دشمن همگی از ماموریت‌های این هواپیماها خواهند بود. همچنین قرار است بزرگ‌ترین هواپیمای بدون سرنشین در این برنامه، به عنوان یک هواپیمای کنترل و هشدار هوابرد (AWAC)، تانکر سوختگیری هوایی، حمل و نقل استراتژیک و بمب‌افکن دوربرد عمل کند.

برنامه آینده هواپیماهای بدون سرنشین آمریکا فرض را بر این قرار داده است که نسل جدید زنبورهای مدرن مجهز به هوش مصنوعی قدرتمندی هستند که قادر خواهند بود با اولین شلیک، هدف را نابود کنند. هنوز معلوم نیست تا چند سال آینده هوش مصنوعی به قدر کافی پیشرفت کرده باشد که بتواند نیازهای آینده را برطرف سازد یا خیر، اما اگر سند چشم‌انداز نیروی هوایی درست تخمین‌زده باشد و مسائل قانونی و اخلاقی این موضوع نیز برطرف شود، مشکلات فنی پیش رو حل خواهند شد.

طبق این برنامه باید طی ۳۰ سال زنبورهای مدرن علاوه بر کسب تمام توانایی‌های هواپیماهای سرنشین‌دار، قدرت‌های منحصر به فرد دیگری نیز به‌دست آورند. البته در ابتدای ظهور هواپیماهای بدون سرنشین، قرار بر این بود که این هواپیماها تنها کارهایی را که برای هواپیماهای دیگر دشوار یا امکان‌ناپذیر است انجام دهند، مثل ماموریت‌هایی که به زمان و میزان زیادی از مقاومت نیاز دارد که انجام آنها توسط خدمه هواپیمای سرنشین‌دار ممکن نیست. همچنین در بعضی از مواقع لازم است تا درون یک حمله شیمیایی یا زیستی رسوخ کرده و از آن نمونه‌برداری کرد که این کار فقط از پس هواپیماهای بدون سرنشین برمی‌آید. بعضی محیط‌ها مثل قلمرو نیروی هوایی دشمن برای ورود انسان بسیار خطرناک است و ممکن است خلبان هواپیما در هنگام گشتزنی و شناسایی، توسط دشمن گروگان گرفته شود. ماموریت‌های زیادی نیز وجود دارند که فقط در حیطه توانایی زنبورهای کارگر بسیار کوچک است. از این رو در درجه اول از هواپیماهای بدون سرنشین انتظار می‌رود عملیاتی را انجام بدهند که نسبت به توانایی هواپیماهای دیگر غیرممکن یا بسیار دشوار یا خطرناک باشد یا در محیط‌های غیرقابل دسترس و بسیار سری برای انسان‌ها باشد.

گذشته از این موارد، پهپادها مزایای بالقوه دیگری نیز نسبت به هواپیماهای سرنشین‌دار دارند. مثلا آنها به علت این‌که اطلاعات بیشتری را درباره هدف به‌دست می‌دهند، حملاتشان معمولا دقیق‌تر است و تلفات غیرنظامی کمتری به جای می‌گذارند. همچنین این هواپیماها می‌توانند ارزان‌تر تولید شوند، چون سیستم و فضایی برای حفظ ایمنی خدمه پروازی نیاز ندارند. البته نوعی از پهپاد که برای کسب اطلاعات بیشتر درباره وضعیت استراتژیک به کار می‌رود، نسبتا بزرگ‌تر و گران‌تر است. همچنین با اختصاص‌دادن فضای داخلی هواپیما به سوخت (به جای انسان) پهپادها می‌توانند مدت بیشتری نسبت به هواپیماهای سرنشین‌دار پرواز کنند. استفاده از زنبورهای کارگر برای ماموریت‌های ضدشورش یا ضدتروریستی راحت‌تر است، زیرا بیشتر اعضای گروهی که برای پشتیبانی از آنها مورد نیاز هستند، دور از منطقه درگیری مستقر هستند و در معرض خطر کمتری قرار دارند. یکی دیگر از مزایای مهم هواپیماهای بدون سرنشین این است که آموزش خلبان‌های پهپاد حتی اگر تجربه قبلی نیز نداشته باشند، کمتر از ۱۰ درصد آموزش یک خلبان جت هزینه در پی دارد.

نکته: شاید عنوان زنبور کارگر برای هواپیماهای بدون سرنشین مناسب نباشد، چون برخلاف طبیعت ضعیف زنبورهای کارگر، این هواپیماها با داشتن حسگرهای قوی و حمل موشک‌های آتش‌زا و بمب‌های لیزری یک دشمن مجهز محسوب می‌شوند.

یکی دیگر از مزایای بالقوه پهپادها این است که انواع پیشرفته آنها که در آینده طراحی خواهند شد، می‌توانند در مناطق جنگی نسبت به هواپیماهای سرنشین‌دار ماندگاری بیشتری داشته باشند. همچنین پهپادها به علت عدم نیاز به حضور خدمه در هواپیما، می‌توانند شکل‌های بسیار عجیبی (مثلا بسیار باریک یا بسیار پهن) برای رادارفریبی و حرکات پنهانی داشته باشند و علاوه بر این قدرت مانور فوق‌العاده‌ای نیز به دست آورند. مواد کامپوزیت و اویونیک پیشرفته نیز باعث می‌شوند تا در طراحی‌های جدید هواپیماهای بدون سرنشین، قابلیت افزایش نیروهای ثقل، بخصوص در شتاب‌های عرضی بسیار بالا تعبیه شود، در حالی که قدرت تحمل این نیروها برای یک خلبان بسیار محدود است.

با وجود مزایای بسیار زیاد، همه کارشناسان از پهپادها حمایت نمی‌کنند و هنوز هم افرادی وجود دارند که از ادامه سرمایه‌گذاری روی هواپیماهای سرنشین‌دار پشتیبانی می‌کنند. دلیل این گروه برای حمایت از هواپیماهای سرنشین‌دار این است که زنبورهای کارگر امروزی به ارتباط دوطرفه ماهواره‌ای وابسته هستند. چنانچه این ارتباط مخابراتی ولو بدون دخالت دشمن قطع شود، خلبان که از جایی دور هواپیما را می‌راند، کنترل مستقیم هواپیما را از دست می‌دهد و در نتیجه هواپیما مجبور است به راهنمایی نرم‌افزار از پیش تعبیه‌شده و سیستم موقعیت‌یاب جهانی (GPS) تکیه کند. البته این روش برای ماموریت‌های عادی مورد قبول است، اما پاشنه آشیل هواپیماهای بدون سرنشین در ماموریت‌هایی که نیاز به مراقبت مداوم دارد، آسیب‌پذیری آنها در مقابل اخلال‌های الکترونیکی یا حمله مستقیم به ماهواره‌های مخابراتی است.

یکی دیگر از مشکلات مبتلا به زنبورهای کارگر امروزی، وجود تاخیر کوتاه بین ارسال فرمان خلبان به هواپیما و عکس‌العمل آن است؛ در حالی که خلبان هواپیمای سرنشین‌دار به سرعت می‌تواند در مقابل تهدید یا برای فرار از تصادف هوایی عکس‌العمل نشان دهد. تاکنون پهپادهای پریدیتور نسبت به انواع دیگر پهپادها بیشتر قربانی این تأخیر شده‌اند.

علاوه بر این، هنوز پهپادها برای استفاده از گستره هوایی غیرنظامی آمریکا و اروپا مجوزهای مورد نیاز را از کنترل‌کننده‌های ترافیک هوایی دریافت نکرده‌اند. ممیزی هوانوردی فدرال در سال ۲۰۱۰ برای حل این معضل به طور آزمایشی آغاز به کار کرده است، ولی چون همیشه این امکان وجود دارد که کنترل پهپاد از دست خلبان خارج شده و به یک هواپیمای مسافربری در خطوط هوایی غیرنظامی برخورد کند، اخذ این مجوز به این سادگی انجام نخواهد شد.

برای بیشتر معایب ذکرشده درباره پهپادها راه‌حل‌هایی وجود دارد. مثلا برای کاهش تاخیر بین ارسال تا اجرای فرمان، زنبورهای کوچک خورشیدی یا لیزری که مداومت پروازی بالایی دارند، می‌توانند زنجیره‌ای در آسمان تشکیل دهند که سیگنال‌های ماهواره‌ای از طریق آنها منتقل شود، اما در این صورت، مساله بحث‌برانگیز این است که برای حفظ سرعت این زنجیره تعداد زیادی نیروی انسانی مستقل لازم خواهد بود. برای کاهش فشار کاری خلبان، نشست و برخاست پهپادها می‌تواند به طور خودکار انجام شود. همچنین آنها می‌توانند بدون کمک خلبان‌های کنترلر بر فراز ناحیه هدف به پرواز درآمده و اتفاقاتی را که در آن ناحیه می‌افتد نمایش دهند. در حال حاضر، هر زنبور کارگر یک خلبان مخصوص به خود دارد، اما نیروی هوایی آمریکا طرحی ریخته تا در آینده هر خلبان بتواند تا ۴ پهپاد را نیز کنترل کند. همچنین برنامه‌های زیادی در حال طراحی است که پهپادها در هنگام حمله گروهی برای درهم شکستن دشمن بتوانند به طور مستقل تصمیمات حیاتی بگیرند. این تصورات در صورتی که مشکلات اخلاقی رفع شده و هوش مصنوعی نیز در پهپادها به کار گرفته شود، ممکن است عملی بشوند.

به تازگی گروه‌های حامی آزادی مدنی افزایش نگرانی خود را درباره استفاده از پهپادها در کشتار افراد تروریست اعلام کرده‌اند، اما تاکنون درباره استفاده از زنبورهای کارگر در قانون کنوانسیون ژنو بحثی اساسی انجام نشده است. چنانچه قانونی در این راستا وضع شود، الزام خواهد کرد که قبل از این‌که هر حمله‌ای انجام شود، هر سیستم سلاحی اعم از سرنشین‌دار یا بدون سرنشین باید بتواند تشخیص دهد که اهدافش قانونا از نوع نظامی است، همچنین تمام احتیاط‌های لازم را برای کمینه‌کردن خسارات غیرنظامی را انجام دهد و از ایجاد صدمه بدون دلیل اجتناب نماید.

خلبان پهپاد با اعتماد به سنسورهای کنترل از راه دور و اطلاعات شبکه‌ای، می‌تواند ارزیابی کاملی براساس قواعد درگیری همانند هواپیمای سرنشین‌دار انجام دهد. در واقع، به علت ویژگی‌های منحصر به ‌فرد پهپاد، وی می‌تواند در وضعیت بهتری این کار را انجام دهد. خلبان پهپاد به علت این که حضور فیزیکی در هواپیما ندارد، وقتش صرف تکانه‌های جت نخواهد شد و نسبت به خلبان هواپیمای سرنشین‌دار کمتر تحت تاثیر هیجان حملات جنگی قرار خواهد گرفت، از این‌ رو وقت بیشتری برای تحلیل و ارزیابی اهداف و موقعیت استراتژیک پهپاد در اختیار خواهد داشت.

● آیا بعد از تحلیل داده‌ها، نابود کردن دشمنان باید به طور خودکار انجام شود؟

و اما مرحله بعد چیست؟ آیا فقط با تکیه بر تحلیل داده‌ها توسط هواپیمای بدون سرنشین، می‌توان اجازه شلیک به دشمن داد؟ یا این کار هنوز نیازمند گام‌های بیشتری است؟ به گفته وزیر دفاع بریتانیا، طبق سند کارشناسی‌شده بریتانیا درباره رویکرد این کشور به پهپادها که به تازگی منتشر شده، اگر سیستم کنترلی، مفاد قانون درباره نیروهای مسلح مانند ضرورت نظامی، مسائل انسانی، تناسب استراتژیک و توانایی تمیزدادن بین اهداف نظامی و افراد غیرنظامی را در بر داشته باشد و اگر قوانین درگیری با هدف ارضاکننده و کامل باشد، حمله نظامی توسط پهپادها دارای هنجار قانونی خواهد شد. البته آزمایش نرم‌افزاری و اخذ گواهی کیفیت برای یک سیستم بسیار گران و دشوار است و همچنین تصمیم‌گیری برای این که گفته شود یک سیستم مناسب است یا خیر، اغلب نیازمند سطح تشخیص بسیار بالا و قضاوت ماهرانه است. از نظر این سند، با رشد فناوری و ظهور قابلیت‌های جدید، سیاستگذاران نیز باید از قوانین جدیدی که در راه است، آگاهی یابند و در هر مرحله از سیکل تدارکات جدید سیستم، با افراد کارشناس مشورت کنند.

طرفداران گسترش زنبورهای کارگر بر این باورند که به زودی خلبانی که هم‌اکنون پهپاد را مستقیما کنترل می‌کند، با افرادی که طی پرواز به طور غیرمستقیم بر عملکرد پهپاد نظارت می‌کنند، جایگزین خواهد شد.

به نظر می‌رسد جدا بودن نیروهای انسانی جنگ از وسایل جنگی و نبود ارتباط مستقیم فیزیکی بین آن دو باعث ایجاد نوعی بی‌رحمی و قساوت شده که تحت لوای تکنولوژی برتر پنهان شده است. از این رو، این نگرانی وجود دارد که پهپادها یا ماشین‌های کشنده خودکار دیگر باعث شوند قبل از این که سیاست‌های پیش رو درباره آنها اصلاح شود، علاقه به جنگ در بین رهبران افزایش یابد و اتفاقات فاجعه‌باری روی دهد.

علاوه بر مسائل اخلاقی، موانع دیگری نیز بر سر گسترش استفاده از پهپادها قرار دارد. به گفته کارشناسان، در زمان کاهش بودجه‌های دفاعی برنامه‌های مربوط به توسعه پهپادها طرفداران خود را در میان افراد و گروه‌های قدرتمند و محافظه‌کار از دست می‌دهند. این گروه‌ها شامل نظامیان بروکرات، خلبان‌های جنگنده و اعضای کنگره آمریکاست که تلاش می‌کنند برنامه‌های نظامی سنتی را حفظ کنند، اما با این که مشکلات بودجه‌ای و مقاومت در برابر موارد جدید، موانع بسیار سختی در مقابل تغییر هستند، اما تاریخ نشان داده که مخالفان نمی‌توانند برای همیشه جلوی آینده را بگیرند. وقوع این تغییر مسلما زمان زیادی می‌طلبد ولی بالاخره نسل هواپیماهای سرنشین‌دار منقرض خواهد شد و می‌توان گفت آینده متعلق به هواپیماهای بدون سرنشین است.

امیر توکلی کاشی