دین و بحران هویت جوانان

چالش بحران هویت هم بعد روان شناختی و فردی دارد و هم بعد اجتماعی و سیاسی طبیعتا همه فرهنگ هایی كه با این چالش بزرگ دست بگریبانند, باید در صدد شناخت آن به صورت همه جانبه برآیند و در جامعه های دین دار علاوه بر آن پرسش از موضع دین در برابر این معضل روانی و اجتماعی نیز رخ می نماید

موضوع سخن دین و بحران هویت جوانان است . بحران هویت از مقولات مهم در عصر جدید و مورد تاكید در دهه‏های اخیر در سراسر جهان است و در سطح جهان و كشورهای گوناگون با رویكردهای متفاوت مورد بحث و كاوش‏های فراوان قرار گرفته و مقالات متعددی در این باره به نگارش در آمده است . چالش بحران هویت هم بعد روان شناختی و فردی دارد و هم بعد اجتماعی و سیاسی . طبیعتا همه فرهنگ‏هایی كه با این چالش بزرگ دست‏بگریبانند، باید در صدد شناخت آن به صورت همه جانبه برآیند و در جامعه‏های دین‏دار علاوه بر آن پرسش از موضع دین در برابر این معضل روانی و اجتماعی نیز رخ می‏نماید . این گفتار می‏كوشد به اجمال و از منظری كلان به شناسایی و تلزیع آن و تبیین موقف دین در برابر آن بپردازد .

هویت (۱)

بازشناسی مفهوم هویت نیازمند عطف توجه به «شخصیت‏» است، شخصیت عبارت است از (۲) :

مجموعه‏ای از خصوصیات مختلف فرد مانند ساختمان بدنی، خلق، رفتار، علایق، گرایش‏ها، توانایی‏ها و استعدادهای وی، و برآیند این مجموعه از ویژگی‏های آدمی . هویت در واقع، همان شخصیت است كه مورد آگاهی درونی قرار گرفته است . احساس شخصیت را می‏توان هویت نامید . این نكته را باید مورد دقت قرار داد كه شخصیت و هویت آدمی امری فراتر از شخصیت و هویت مكانیكی است، هویت آدمی وابسته به عناصر بی‏شماری است اما همه آن‏ها در پرتو نگاه و نگرش وی به خویشتن و جهان شكل می‏گیرد، تفسیری كه فرد از خود و هستی تولید می‏كند سازنده هویت او خواهد بود . از سوی دیگر، قوام هستی و شخصیت‏به معنی داری زندگی است، و معنی داری حیات و چگونگی آن در سایه نگاه، نگرش و تفسیر فرد از خود و هستی و اولویت گذاری‏های ارزشی شكل می‏یابد . با توجه به این تعریف، باید بر دو نكته تاكید كرد:

۱- هویت امری عقلانی و عاطفی است و تفسیری است‏سنجیده و قانع كننده از شخصیت و ابعاد آن و هستی و معنای زندگی .

۲- هویت از یكسو امری درونی است و از سوی دیگر وابسته عوامل فراوان بیرونی است كه بر نگرش و تفسیر آدمی اثر می‏گذارد .

بحران (۳) و هویت

سلامت‏شخصیت در گرو سازگاری آدمی با محیط اجتماعی پیرامون و رعایت نرم‏های اجتماعی و نیز تفسیر متوازن و سازگار از خود، جامعه و ارزش‏هاست، هنگامی كه در این فرایند خللی و كاستی و چالشی پدیدار شود، نابه هنجاری و اضطراب روانی نمودار خواهد شد، و آن گاه كه این اختلال مضاعف شود و پیامدهای ویرانگری بیافریند، می‏توان آن را «بحران‏» نامید . از این رو، هویت‏سالم و آرام در جایی معنی می‏یابد كه شخص از نگرش یك دست و سنجیده‏ای از خویشتن و جهان بهره‏مند باشد و عناصر سازنده شخصیت وی از تلائم و سازگاری برخوردار باشند و برای خود زندگی معنی داری ساخته باشد . در نقطه مقابل، هویت‏بحران‏زده هنگامی مصداق می‏یابد كه تعارض و چالش جدی در نگرش فرد میان عناصر اثرگذار و سازنده شخصیت وی پدید آمده باشد، و فرد از ارائه تفسیر جامع از آن‏ها و پاسخ قانع كننده به معنی زندگی ناتوان باشد، و نیز آن گاه كه فرد یا جامعه‏ای از تامین نیازهای ضروری خود و قدرت بر اشباع یا اقناع خود، عاجز باشد، با شخصیت و هویت‏بحران زده مواجه خواهد شد . بیشتر بحران درونی و بیرونی در تعامل و تاثیر و تاثر متقابل قرار دارند . بحران‏های اقتصادی و اجتماعی می‏تواند نگرش فرد را از درون آسیب‏پذیر كند و بحران درونی تولید نماید و از سوی دیگر، ناسازگاری‏های درونی و بازماندگی عقلانی و عاطفی افراد و گروه‏ها می‏تواند بحران‏های اجتماعی بیافریند . بحران‏های مادی و اقتصادی برای ملت‏ها در درجه دوم اهمیت قرار دارد . بحران‏های عقلانی، عاطفی و معنوی در عرصه روح آدمی بسیار خانمان سوزتر است . همه بحران‏های اجتماعی تا آن جا كه شخصیت جامعه و مشروعیت نهادهای اجتماعی را آسیب زده و بحران زده نساخته است، چندان مهم نیست . بحران هویت گاهی در حد فردی و شخصی می‏ماند و گاهی، میان افراد و گروه‏ها شیوع می‏یابد و به بحرانی عام و اجتماعی تبدیل می‏شود . بنابراین، بحران هویت در یكی از شرایط و احوال زیر پدید می‏آید:

الف: آن گاه كه فرد یا جامعه از تامین نیازهای بنیادی و اصیل خود باز بماند و راهی برای پاسخ‏گویی در نیابد .

ب: هنگامی كه میان اجزاء و ابعادی از شخصیت و معیارها تعارض درگیرد و فرد یا جامعه از حل جامع و ایجاد وفاق میان آن‏ها یا ترجیح و اولویت گذاری ناتوان باشد .

ج: در هنگامه تحولات و تغییرات روحی و یا دگرگونی‏های اجتماعی انتظار ظهور بحران‏ها می‏رود، و از آن جا كه در عصر جدید این تحولات در مقیاس وسیعی می‏افتد بحران‏های بیشتری نمایان می‏شود . همان طور كه در سنین رشد و دوره نوجوانی شرایط بروز بحران‏های فكری و عاطفی فراهم‏تر است، به همین دلیل در جامعه‏های در حال گذر این امر به خوبی احساس می‏شود . بنابراین، انواع بحران‏ها می‏تواند به بحران هویت تبدیل شود و این بدترین وضعیتی است كه امكان دارد برای جامعه پدید آید .

انواع هویت

هویت از آن نظر كه ساخته و پرداخته عوامل گوناگون است دارای تقسیم‏های متعددی است . در این جا به برخی از آن‏ها اشاره می‏كنیم: از یك نگاه، هویت‏به فردی و اجتماعی تقسیم می‏شود و هویت اجتماعی به صنفی، گروهی، قومی، ملی، منطقه‏ای و جهانی تقسیم می‏شود . با نگاهی دیگر هویت‏با محوریت مراحل رشد دارای انواعی از این گونه است: كودكی، نوجوانی، جوانی، میان سالی و كهن سالی .از جهت دیگر، لایه‏های هویت را در ابعاد و ساحت‏های وجود آدمی باید جست و جو كرد، مانند هویت اعتقادی، اخلاقی، عاطفی، رفتاری و مانند آن . البته هویت كلی و مطلق برآیند و محصول تعامل مجموعه این ابعاد، لایه‏ها، دایره‏ها و اقسام است .

انواع بحران‏ها و بحران جوانی

در آغاز مناسب است‏بر این نكته تاكید كنیم كه بحران‏ها از لحاظ سنی به دو دسته تقسیم می‏شود:

الف: بحران‏های عمومی كه به سن و مرحله خاصی از رشد فرد ارتباط ندارد و ممكن است در هر مرحله‏ای - در سطح فردی یا در مقیاس اجتماعی - اتفاق افتد . ب: بحران‏هایی كه به مقاطع و دوره‏های خاصی از مراحل رشد آدمی اختصاص دارد، در این میان بحران‏های دوره جوانی از اهمیت‏بالاتری برخوردار است و در كتاب‏ها و پژوهش‏های روان‏شناسی محور بررسی‏های دامنه‏دار قرار گرفته است . نكته‏ای كه شایسته دقت است آن كه بحران‏های نوع اول بروز غالب و حساس آن در دوره جوانی است . اصولا به دلیل اهمیت مرحله جوانی و نقش مؤثر و آشكار جوانان و آگاهی و انرژی آنان بحران‏های فكری و ذهنی آنان به كل جامعه سرایت می‏كند و هم بحران‏های عمومی با شتاب زیاد در میان جوانان نمایان می‏شود . از این رو نسل جوان را در این زمینه باید مركز توجه و عنایت قرار داد و نگاه‏ها را بدان معطوف كرد . اینك به انواع گوناگون بحران‏ها می‏پردازیم . از نگاه كلان می‏توان بحران‏ها را به سه نوع عمده تقسیم كرد:

الف: بحران‏های انسانی;

ب: بحران‏های انسان معاصر;

ج: بحران‏های منطقه‏ای .

---