دایره تنگ خستگی ها

خستگی یا ناشی از کار است یا ناشی از عدم تامین نیازها معمولاً خستگی ناشی از کار و خستگی ناشی از عدم تامین نیازها با هم بر فرد غالب می شوند و حد و مرزی نمی توان بین آن دو قائل شد

قال ابومحمد العسکری: اذا نشطوا القلوب فادعوها و اذا نفرت فودعوها.

آنگاه که قلبها نشاط دارند از آنها کار بکشید و آنگاه که بی علاقه شدند پس راحت شان بگذارید، یعنی با آنها درگیر نشوید.

مکانیسم جسمی انسان و وظایف ارگانهای بدن به طور منظم و در طول روز از شکل مرحله استراحت به اشکال دیگر در حال تغییر است، حتی اگر اصولاً کار فیزیکی هم انجام نشود، خستگی و استراحت، مراحل چرخه هر ارگانیسم زنده است. در طول روز کاری یا بیکاری انسانها به طور ناخودآگاه خسته می شوند و به استراحت نیاز پیدا می کنند. کارها هم در دو مقوله قابل بحث هستند؛ یکی کار جسمی است که از انرژی و اطلاعات در جهت تولید و تحریک و تکمیل قطعات با استفاده از اندام جسمی انجام می گیرد و دیگری کار فکری است که با تهیه اطلاعات و به وسیله به کارگیری اطلاعات دیگر از طریق مغز و روان انجام می گیرد. انجام هریک از کارهای فکری یا جسمی باید بر اساس توانایی ها و انگیزه های فرد باشد. اگر فرد نتواند توازن بین این دو را برقرار نماید به زودی خسته شده و به استراحت نیاز پیدا می کند.

●خستگی چیست؟

خستگی، افت به کارگیری مهارتها در انجام کار است که با استراحت کافی مجدداً صعود می کند. به این جریان، خستگی بیولوژیکی گویند که طی آن انسان اگر کار کند یا نکند، مراحل را پشت سر می گذارد (یعنی کسی که کار هم نکند باز شب خسته است). این خستگی هرگز برای انسان مضر نیست تنها در صورتی مضر می گردد که حتی با استراحت انسان از بین نرود و به صورت مزمن گریبانگیر انسان گردد که در آن صورت مضر خواهد بود.

●منشأ خستگی

منشأ خستگی ها متعدد و متفاوتند اما به اختصار منابع خستگی را می توان چنین برشمرد: کسالت ناشی از بیماری ذاتی، کار زیاد، بی خوابی، بیماری جسمی، نگرانی، گرفتاری فردی، خانوادگی و اجتماعی، مشکلات اقتصادی و سیاسی، یکنواختی و عدم تنوع در کار، عجز و ناتوانی در یک کار، مشاهده مناظر نامطلوب، خیالپردازی، رفتار آزاردهنده همکاران و بسیاری موارد دیگر که هرکدام به نوعی موجبات کسالت و خستگی را برای انسان فراهم آورند. این عوامل را در ادارات و سازمانهای صنعتی به طور زیر می توان تقسیم بندی نمود:

* مسئولیت: بر سه قسم است که عبارتند از مسئولیت برای کارهای خود، مسئولیت برای کار دیگران و مسئولیت برای ایمنی دیگران. بسیاری از مدیران و سرپرستان، مسئولیت مشاغل و افراد مختلفی را بر دوش می گیرند که علاوه بر خستگی جسمی، خستگی فکری آن بسیار زیاد است و اگر مسئولین خارج از توانایی های خود بر خود فشار آورند مبتلا به خستگی مزمن می شوند که در این صورت قابل درمان نیست.

* فشارهای روانی: بسیاری از اشخاص به رغم داشتن مشاغل ساده در گیرودار فشارها و استرس های مختلف روحی و روانی غوطه ورند و حتی برخی کارهای آسان را بر خود سخت می گیرند و مشغله های فکری خود را بسیار زیاد می سازند که این افراد هم بسیار زود خسته می شوند.

* فشارهای عضلانی: که شامل کار عضلانی دینامیکی، استاتیکی و یک طرفه است. شخص در جهت برآورده ساختن مایحتاج زندگی به طور جبری، یا در محیطی کار می کند که مثلاً حمل و نقل اجسام و قطعات سنگین را باید انجام دهد که این موجب بروز خستگی می گردد.

* اثرات محیطی: عوامل محیطی چون آب و هوا، گرد و غبار محیط کار، گاز و بخار و رطوبت، تابش مداوم خورشید، ارتعاشات، حرارت، سروصدا، آلودگی های مختلف محیطی، بی نظمی و ... نیز موجب خستگی فرد می شود.

* مهارت: نداشتن مهارت لازم، آموزش ندیدن، عدم تجربه و سواد و توانایی فکری، برای مشاغلی که به مهارت نیاز دارند، شخص غیرماهر را به سرعت خسته می سازد.

●علل خستگی

خستگی یا ناشی از کار است یا ناشی از عدم تامین نیازها. معمولاً خستگی ناشی از کار و خستگی ناشی از عدم تامین نیازها با هم بر فرد غالب می شوند و حد و مرزی نمی توان بین آن دو قائل شد. خستگی که بر اثر شرایط کاری و مصرف انرژی ایجاد می شود، خستگی ناشی از کار است. خستگی ناشی از کار باید به وسیله استراحت چه در طول زمان کاری چه در منزل جبران گردد تا توانایی کاری و سلامت کارکنان به مخاطره نیفتد. خستگی ناشی از کار به صورتهای مختلف خود را نشان می دهد، احساس عدم اطمینان، بروز اشتباهات، احساس عدم امنیت، بی حوصلگی، تمایل به بدخلقی و ... .

همچنین هر وقت نیازهای روحی و روانی شخص تامین نگردد و شخص رضایت خود را از دست بدهد، خستگی بر او غلبه کرده و توان کاری او پایین می آید که این خستگی موجب بروز بداخلاقی و بی حوصلگی می گردد که علی(ع) در این خصوص می فرمایند: و خادع نفسک فی العباده و ارفق بها و لاتقهر، و خذ عفوها و نشاطها: با روان خود در کار عبادت خدعه کن و با آن مدارا کن و آن را درهم نشکن و بی علاقگی و نشاط آن را در نظر بگیر.

آنچه که مانع از بروز خستگی در محیط کار می شود توجه به میزان توانایی و تطابق آن با میزان کار است. برای طراحی کار لازم است توانایی ها و انگیزه ها دائماً مورد مطالعه قرار گیرند. در یک مرز مشخص و معین تاثیرگذاری توانایی ها و انگیزه ها می توانند در برابر یکدیگر قرار گیرند. کسی که کار کردن با توجه به توانایی های وی برایش خوشایند نیست، باید انگیزه های خود را تقویت و تحریک نماید، در غیر این صورت چنانچه این بی میلی دوام پیدا کند به خستگی و افسردگی منجر می شود. افرادی که کار کردن برایشان آسان است، می توانند انگیزه و امیال خود را ارضا شده ببینند ولی بعد از مدتی امکان دارد که اصولاً انگیزه های شخصی شان به خواب رود، کار جذابیت خود را از دست داده و کسل شوند. ناگفته نماند که انگیزه ها در شرایط خاص می توانند حتی به صورت منفی عمل کنند و یا اصولاً ارتباط خود را با وظایف کاری از دست بدهند.

شاید این سؤال پیش آید که در کشور ما که بهره وری را کمتر یا قریب به یک ساعت ذکر کرده اند آیا باز خستگی وجود دارد؟ در جواب باید بگوییم که خستگی تنها از کار زیاد ناشی نمی شود بلکه بیکاری خود نیز موجب خستگی است. اتفاقاً بیکاری موجب نگرانی، خیال پردازی و فشارهای روحی می گردد که آن بیشتر موجب خستگی می گردد.

تمرین و تکرار کار هم موجب خستگی می گردد. تکرار یک کار و انجام کارهای هم شکل و یا نزدیک به هم تحت شرایط کاری معین معمولاً به کوتاهتر شدن زمان کار، بهتر شدن کیفیت کار و به کارگیری توانایی کاری کمتر منجر خواهد شد، اگر تمرین و نهایتاً بالارفتن توان کاری با جذابیت و کششی همراه نشود، می تواند بر اثر ایجاد خستگی در فرد او را دچار افت نماید. جاذبه تمرین برای هر کاری فرق می کند و با تداوم تمرین کاهش پیدا نموده و بعد از هر وقفه یا استراحت، مجدداً بالا می رود.

●زمان کار

و جعلنا نومکم سباتا _ و جعلنا اللیل لباسا _ و جعلنا النهار معاشا .

و قرار دادیم خوابتان را آرامش _ و قرار دادیم شب را پوشش _ و قرار دادیم روز را معاش.

محققان معتقدند حالت جسمی و روانی انسان در ارائه توان کاری در طول روز متغیر است. مثلا در هنگامه صبح و قبل از ظهر به حداکثر می رسد. هنگام ظهر افت می کند، بعدازظهر به سوی حداکثر می رود و آنگاه با افت منظمی توأم است و در شب کاهش می یابد و در ساعات ۳ نیمه شب به حداقل خود می رسد. متأسفانه در برخی از صنایع به دلیل اضطرار کاری برخی از کارگران مجبورند تا صبح کار کنند. کار نوبتی طولانی در شیفت های شبانه به هیچ وجه مناسب نیست و عوارض تأثیرات ساعات مختلف هرچند ممکن است بر اثر عادت و تمرین کمی بهبود پیدا کند ولی هرگز قابل حذف شدن نیست، به خصوص در ساعاتی که افت توان کاری به حداقل خود می رسد و در همان زمان بایستی بازدهی برابر ساعات دیگر داشته باشد، امکان وقوع حوادث بسیار زیاد است.

---