قرارداد ۱۹۲۱

مخالفت شدید و سرتاسری مردم ایران با قرارداد ۱۹۱۹ از یک سو و پیاده شدن واحدهای دریایی ارتش سرخ در انزلی و تسخیر شمال ایران در ۱۸می ۱۹۲۰, ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ ادامه زمامداری وثوق الدوله را ناممکن کرد و وی به ناچار در سوم تیر ۱۲۹۹, از مقام خود کناره گرفت و به خارج از کشور رفت

مخالفت شدید و سرتاسری مردم ایران با قرارداد ۱۹۱۹ از یک سو و پیاده شدن واحدهای دریایی ارتش سرخ در انزلی و تسخیر شمال ایران در ۱۸می ۱۹۲۰، ۲۸ اردیبهشت ۱۲۹۹ ادامه زمامداری وثوق‌الدوله را ناممکن کرد و وی به ناچار در سوم‌‌تیر ۱۲۹۹، از مقام خود کناره گرفت و به خارج از کشور رفت.

‌دولت بعدی را مشیرالدوله پیرنیا تشکیل داد و از همان آغاز کار، مشاورالممالک انصاری را به مسکو فرستاد تا به نمایندگی از سوی دولت ایران مستقیما با مقامات دولت شوروی درباره عقد قرارداد مودت میان ایران و شوروی به گفت‌وگو بنشیند. مشاورالممالک موفق شد قرارداد مودت ایران و شوروی را در ۲۶فوریه ۱۹۲۱ (هشت‌اسفند ۱۲۹۹)، به تصویب برساند و با عنوان وزیرمختار ایران در مسکو به انجام وظیفه پرداخت.

در ۲۶ فوریه ۱۹۲۱ پیمان ایران-شوروی به امضا رسید. این قرارداد شامل ۲۶ فصل بود که براساس آن، شوروی متعهد می‌شد به سیاست تجاوزکارانه روسیه تزاری در ایران خاتمه دهد و از معادل ۱۱میلیون لیره انگلیسی بدهی ایران به روسیه بگذرد. امتیاز خطوط راه‌آهن، راه‌های شوسه، تاسیسات بندری و گمرک‌های شمال ایران که در اختیار روسیه بود به ایران بازگردانده شود و حق قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) که با قرارداد ترکمانچای به روسیه داده شده بود، لغو ‌شود. همچنین بانک استقراضی روس، خطوط تلگراف شمال کشور، جزیره آشوراده و سایر جزایر واقع در جنوب شرقی خزر و حق کشتیرانی آزاد در این دریاچه را به ایران واگذار می‌کرد. در مقابل دولت ایران متعهد می‌شد حقوق و امتیازاتی را که شوروی‌ها بازگردانده بودند به دولت دیگری ندهد و روس‌های سفید را از استفاده از خاک ایران منع کند.

ضمن این پیمان هر دو طرف متعهد شدند اجازه ایجاد تاسیسات هر گروه یا سازمانی را که دشمن طرف دیگر باشد در خاک خود ندهند و حتی به ارتش دولت ثالث که تهدیدی برای مرزهای یکی از طرفین به شمار می‌رود یا امنیت یکی از طرفین متعاهدین را با خطر مواجه کند اجازه اقامت در خاک خود را ندهند.

از طرف دولت ایران علیقلی‌خان مشاورالممالک و از طرف دولت شوروی ارکی واسیلیوویچ چیچرین و لومیخاییلوویچ کاراخان وکلای مختار پس از ارایه اعتبارنامه‌های خود که موافق قاعده و ترتیبات مقتضیه بوده، توافق نظر حاصل کردند. این قرارداد شامل ۲۶ فصل است که در ذیل برخی از فصول آن می‌آید:

● فصل اول

دولت شوروی روسیه مطابق بیانیه‌های خود راجع به مبانی سیاست روسیه نسبت به ملت ایران مندرجه در مراسلات ۱۴ یانوار ۱۹۱۸ و ۲۶ ایون ۱۹۱۹ یک مرتبه دیگر رسما اعلان می‌نماید که از سیاست جابرانه که دولت‌های مستعمراتی روسیه که به اراده کارگران و دهاقین این مملکت سرنگون شدند نسبت به ایران تعقیب می‌نمودند قطعا صرف‌نظر می‌نماید. نظر به آنچه گفته شد و با اشتیاق به اینکه ملت ایران مستقل و سعادتمند شده و بتوانند آزادانه در دارایی خود تصرفات لازمه را بنماید دولت شوروی روسیه تمام معاهدات و مقاولات و قراردادها را که دولت تزاری روسیه با ایران منعقد نموده و حقوق ملت ایران را تضییع می‌نمود ملغی و از درجه اعتبار ساقط شده اعلان می‌نماید.

● فصل دوم

دولت شوروی روسیه از سیاست دولت‌های روسیه تزاری که بدون رضایت ملل آسیا و به بهانه تامین استقلال ملل مزبوره با سایر ممالک اروپا در باب مشرق معاهداتی منعقد می‌نمودند که بالنتیجه منجر به استملاک آن می‌گردد اظهار تنفر می‌نماید، این سیاست جنایت‌کارانه را که نه تنها استقلال ممالک آسیا را منهدم می‌نمود بلکه ملل زنده شرق را طعمه حرص غارتگران اروپایی و تعدیات مرتب آنها قرار می‌داد دولت شوروی روسیه بدون هیچ شرطی نفی می‌نماید. نظر به آنچه گفته شد و مطابق اصول مذکوره در فصل اول و چهارم این معاهده دولت شوروی روسیه استنکاف خود را از مشارکت در هر نوع اقدامی که منجر به تضعیف و محفوظ نماندن سیادت ایران بشود اعلان نموده و کلیه معاهدات و قراردادهایی را که دولت سابق روسیه با ممالک ثالثی به ضرر ایران و راجع به آن منعقد نموده ‌است ملغی و از درجه اعتبار ساقط می‌داند.

● فصل سوم

دولتین معظمتین متعاهدتین رضایت می‌دهند که سرحد مابین ایران و روسیه را مطابق تعیین کمیسیون سرحدی ۱۸۸۱ تصدیق و رعایت نمایند؛ ضمنا به واسطه عدم میلی که دولت شوروی روسیه از استفاده از ثمره سیاست غاصبانه دولت تزاری سابق روسیه دارد از انتفاع از جزائر آشوراده و جزائر دیگری که در سواحل ولایت استرآباد ایران واقع می‌باشند، صرف‌نظر کرده و همچنین قریه فیروزه را با اراضی مجاوره آنکه مطابق قرارداد ۲۸ مای ۱۸۹۳ از طرف ایران به روسیه انتقال داده شده‌است به ایران مسترد می‌دارد. دولت ایران از طرف خود رضایت می‌دهد که شهر سرخس معروف به سرخس روس یا سرخس کهنه با اراضی مجاور آنکه منتهی به رودخانه سرخس می‌شود در تصرف روسیه باقی بماند. طرفین معظمین متعاهدین با حقوق مساوی از رودخانه اترک و سایر رودخانه‌ها و آب‌های سرحدی بهره‌مند خواهند شد و ضمنا برای تنظیم قطعی مساله انتفاع از آب‌های سرحدی و برای حل کلیه مسایل متنازع فیهای سرحدی و اراضی، یک کمیسیون مرکب از نمایندگان ایران و روسیه معین خواهد شد.

تانیا تجلی