داستان یک صنعت ضدسلامت

ماجراهای صنعت سیگار

نام کریستف کلمب با قاره آمریکا گره خورده است. کشف قاره آمریکا سرنوشت ساکنان زمین را به کلی تغییر داد. اما در عالم پزشکی نام این کاشف اسپانیایی نه با افتخار، که همراه با تاسف، فاجعه‌ای جهانی را به یاد می‌آورد؛ فاجعه‌ای که سالانه دست کم ۵ میلیون نفر از ساکنان زمین را به کام مرگ می‌کشاند....

کریستف کلمب هنگام ورود به کوبای امروزی با بومیانی مواجه شد که برگ‌های گیاه توتون را در چپق‌هایی به نام «تاباکو» می‌گذاشتند و پس از آتش زدن دود آن را به ریه‌های خود می‌کشیدند. او هنگام بازگشت مقداری از دانه و برگ‌های این گیاه جادویی را به اسپانیا برد و به این ترتیب قصه غم‌انگیز دخانیات در دنیای معاصر آغاز شد. استفاده از توتون در آغاز ورودش به اروپا بیشتر جنبه علمی و تحقیقاتی داشت. چنان که در سال ۱۵۶۰ میلادی (آن نیکوت) سفیر فرانسه در پرتغال کتابی درباره خواص تخدیری توتون منتشر کرد. عنوانی که بعد از آن ماده موثره سیگار باقی ماند و به نیکوتین معروف شد. تا قرن هجدهم استفاده از سیگار چندان در میان عامه مردم رواج نداشت اما از نیمه قرن نوزدهم کارگاه‌های کوچک سیگارسازی به کارخانه‌های بزرگ تولید محصولات دخانی تبدیل شدند. آلمان نخستین کارخانه سیگارسازی خود را در سال ۱۸۶۶ میلادی افتتاح کرد و به فاصله کمتر از دو سال کارخانه‌های دیگری در انگلستان و آمریکا تاسیس شدند. در دنیای معاصر صنعت مخوف دخانیات آنچنان قدرتی یافته که یک تنه می‌تواند در برابر دولت‌ها و سازمان‌‌های جهانی بایستد. با وجود این نیمه دوم قرن بیستم صحنه رویارویی نفس‌گیر دست‌اندرکاران این صنعت شوم با سازمان‌های حامی سلامت مردم جهان بوده است. جدالی که با وجود قربانیان میلیونی توانسته است چند گام مهم این دشمن تمام عیار را به عقب براند.

از نیمه دوم قرن بیستم هم‌زمان با منتشر شدن پی‌درپی نتایج علمی در مورد سرطان‌زا بودن سیگار و افزایش آگاهی عمومی شکل تازه‌ای از پرونده‌‌های دادخواهی در محکمه‌های قضایی به راه افتاده است: پرونده‌هایی که یک سوی آنها قربانیان سیگار قرار دارند و در سوی دیگر شرکت‌های مخوف دخانیات.

اولین پرونده قضایی شکایت از شرکت‌های دخانیات به سال ۱۹۵۰ برمی‌گردد. با وجود این در تمام این سال‌ها شرکت‌های بزرگ از تمامی اهرم‌های موجود برای مقابله با شکایت‌های انفرادی و گروهی استفاده کرده‌اند.

تا دهه ۹۰ میلادی اکثریت قریب به اتفاق شکایت‌های قضایی به سرانجام خاصی نمی‌رسیدند اما از آن زمان با آشکار شدن پنهان‌کاری عمدی این شرکت‌ها در مورد اعتیادزا بودن برخی مواد شیمیایی موجود در سیگار ورق برای این کمپانی‌ها برگشته است. به عبارت دیگر در تمام این سال‌ها شرکت‌های دخانیات با این استدلال که خطرات سیگار بر همگان آشکار است و افراد خود استفاده از آن را انتخاب کرده‌اند از بار مسوولیت ضایعات جبران‌ناپذیر آن شانه خالی کرده‌اند. اما دیگر دوره استفاده از حربه قدیمی (احترام به حق انتخاب مشتری و مسوولیت‌پذیری او) برای اثبات بی‌گناهی این شرکت‌ها به پایان رسیده است.

به هر حال، اولین پرونده موفق قضایی که صنایع دخانیات را وادار به پرداخت غرامت کرد به سال ۲۰۰۰ برمی‌گردد. در این پرونده هیات منصفه دادگاه کالیفرنیا شرکت فیلیپ – موریس را به پرداخت ۵/۱ میلیون دلار غرامت به یک شهروند کالیفرنیایی مبتلا به سرطان پیشرفته‌ ریه محکوم کرد. از آن زمان پرونده‌های متعددی به جریان افتاده و پرداخت غرامت‌ها همچنان ادامه دارد...

● سیگارسازان، سیاست‌مداران و مبالغ هنگفت

در یازدهم ژانویه سال ۱۹۶۴ در مقابل دوربین‌های ۲۰۰ خبرنگار و عکاس یک لحظه تاریخی در کنگره آمریکا به ثبت رسید. دکتر لوترتری یک کتابچه قهوه‌ای را باز کرد و گوشه‌هایی از آن را برای نمایندگان خواند. مشاور عالی بهداشتی رییس جمهور آمریکا به پشتوانه ۷ هزار مقاله‌ای که تا آن زمان در مورد مضرات سیگار به چاپ رسیده بود، اعلام کرد:

▪ سیگار عامل سرطان ریه و حنجره در مردان است.

▪ سیگار به احتمال بالا موجب سرطان ریه در خانم‌ها می‌شود.

▪ سیگار یکی از علل مهم برونشیت مزمن است.

گزارش مشاور عالی بهداشتی آمریکا اولین گزارش رسمی در مورد سیگار بود. نتایج این گزارش مثل یک بمب خبری در جامعه آمریکا پخش شد، به طوری که تا هفته‌ها خوراک برنامه‌های تلویزیونی و گزارش‌های تحلیلی نشریات را فراهم کرد. گروهی از نمایندگان که با لابی قدرتمند صنایع دخانیات به کنگره راه یافته بودند تمام تلاش خود را به کار بستند تا از فشار افکار عمومی به کنگره بکاهند اما سرانجام کمپین نهادهای مردمی و نمایندگان ایالت‌های شمالی، صنایع دخانیات را به عقب‌نشینی وادار کرد. کنگره آمریکا در سال ۱۹۶۵ و ۱۹۶۹ قوانینی را به تصویب رساند که عمده‌ترین اهداف آنها عبارت بود از:

▪ ثبت یک هشدار بهداشتی روی پاکت‌های سیگار

▪ منع تبلیغات تلویزیونی محصولات دخانی

▪ ارایه گزارش‌های سالانه در مورد مضرات سیگار به کنگره

▪ پشتیبانی مالی از تحقیقات ملی در مورد تاثیرات سیگار بر سلامت جامعه

همچنین کنگره آمریکا دولت این کشور را موظف کرد تا به حمایت همه‌جانبه از جمعیت‌های مردمی مبارزه با سیگار بپردازد. در آن زمان بیش از ۴۶ درصد جمعیت آمریکا سیگاری بودند و استفاده از دخانیات در فرهنگ اجتماعی مردم به هیچ عنوان رفتار ناهنجاری تلقی نمی‌شد. استفاده از سیگار آن‌قدر پذیرفته شده بود که حتی بسیاری از کارتون‌های بچه‌ها با پشتیبانی مالی صنایع دخانیات ساخته می‌شد. با وجود این در طول ۴۰ سال کمپین ملی مبارزه با سیگار در سطح جامعه آمریکا توانست درصد مصرف‌کنندگان سیگار را به نصف برساند.

ارزش کمپین ملی مبارزه با سیگار در آمریکا وقتی بیشتر مشخص می‌شود که ساختار سیاسی این کشور را بشناسیم. در این کشور تمام ارزش‌های جامعه نهایتا با معیار پول و سرمایه سنجیده می‌شود. حال اگر نگاهی به گردش مالی صنعت دخانیات در این کشور داشته باشیم به دشواری کار جمعیت‌های مبارزه با دخانیات بیشتر پی می‌بریم:

از سه دهه پیش، کنگره آمریکا مالیات مضاعفی را برای شرکت‌های دخانیات به تصویب رسانده است. ازمیان شرکت‌های بزرگ دخانیات درجهان سه غول بزرگ آنها یعنی فلیپ موریس، آرـ جی رینولد و براون ویلیامسون هر سه اصالتاً آمریکایی هستند. شرکت‌های دخانیات همواره از میزان بالای مالیات تحمیلی بر محصولات خود شکایت دارند اما بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند که حقیقت چیز دیگری است. در سال ۲۰۰۶ میزان مالیاتی که از این صنایع به خزانه‌داری دولت آمریکا واریز شده چیزی بالغ بر ۱۵ میلیارد دلار بوده است! دولت‌های آمریکا سال‌هاست که روی این منبع مالی حساب باز کرد‌ه‌اند ودر واقع باید گفت صنایع دخانیات هوشمندانه‌ دولت‌ها را هم معتاد کرده‌اند.این تمام ماجرا نیست! لابی صنایع دخانیات آشکارا در کنگره آمریکا فعالیت می‌کند. بسیاری از نمایندگان ورود خود به کنگره را مدیون کمک‌های مالی صنایع دخانیات به ستادهای تبلیغاتی خود هستند. علاوه بر این تخمین‌ زده می‌شودکه روزانه نزدیک به ۱۱۰ هزار دلار در راهروهای کنگره صرف دیدارهای دوستانه نمایندگان صنایع دخانیات با نمایندگان کنگره می‌شود.

● سیگارهای لایت، دنیا را ۱۰ سال فریب دادند

یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های شکایت علیه شرکت‌های دخانیات با محصولی گره خورده است که در دهه ۹۰ میلادی به سرعت بازارهای دنیا را به تصاحب خود درآورد.

در آن زمان شرکت‌های دخانیات در یک اقدام هدف‌مند و هماهنگ محصولاتی را با عنوان سیگار لایت به بازار عرضه کردند. محصولاتی که در تبلیغات گسترده این شرکت‌ها بسیار کم‌خطرتر از سیگارهای موجود معرفی می‌شد. دانشمندان برای اثبات این ادعا یک دهه به تحقیقات میدانی پرداختند و سرانجام نتایجی کاملا معکوس را منتشر ساختند. نتایج حاکی از آن بود که اغلب سیگاری‌ها نه تنها نیکوتین کمتر موجود در این محصولات را با کشیدن تعداد نخ بیشتر جبران می‌کنند، بلکه با این کار مواد آسیب‌زای بیشتری را نیز وارد بدن خود می‌کنند. نتایج آن‌قدر محکم و تکان‌دهنده بود که اتحادیه اروپا رسما در سال ۲۰۰۲ توزیع چنین محصولاتی را در کشورهای عضو خود ممنوع کرد. شرکت‌های دخانیات با نارضایتی خط تولید این محصولات را تعطیل کردند اما در حقیقت آنها این بازی را برده بودند.

آنها توانسته بودند با یک ادعای شیطنت‌آمیز رسما ۱۰ سال تمام همه دنیا را فریب دهند و میلیاردها دلار به دست آورند.

همین موضوع شکایت ۳ انجمن مبارزه با سیگار را بر علیه چند کمپانی بزرگ به دنبال داشته است. شکایت‌هایی که در سال ۲۰۰۸ در دادگاه هلسینکی به جریان افتاده‌اند و با گذشت دو سال همچنان ادامه دارند.

● نفوذی؛ قصه سیگار در سینما

نفوذی یکی از بحث‌بر‌انگیزترین فیلم‌هایی است که فشارهای پشت پرده کمپانی‌های دخانیات بر رسانه‌ها را به نمایش درآورده است. داستان فیلم از یک ماجرای واقعی اقتباس شده است. مایک والاس مجری برنامه خبری (۶۰ دقیقه) مدارکی را درباره تحقیقات سری کمپانی بروان ویلیامسون دریافت می‌کند. او از دکتر جفری وایگاند که به تازگی از آن کمپانی اخراج شده، دعوت می‌کند تا در برنامه ۶۰ دقیقه شرکت کند. شیمی‌دان اخراجی کمپانی، در مقابل دوربین حقایق تکان‌دهنده‌ای را در پاسخ به پرسش‌های مایک والاس فاش می‌کند. از جمله اینکه کمپانی بروان ویلیامسون آگاهانه در میزان نیکوتین محصولات کارخانه دستکاری می‌کند و به صورت غیرقانونی از ماده افزودنی کومایورین در سیگارهای تولیدی خود استفاده می‌کند.

پس از آنکه خبرچین‌های کمپانی ضبط این برنامه را به مدیران شرکت اطلاع می‌دهند، کمپانی بروان ویلیامسون فشار همه جانبه‌ای را به مدیران شبکه CBS و حتی دکتر وایگاند وارد می‌‌آورد.

وکلای کار کشته کمپانی دخانیات از تمام راه‌های قانونی و غیرقانونی برای منصرف کردن دکتر وایگاند و وادار کردن او به شهادت دروغ استفاده می‌کنند. تا جایی که کار به بدنام کردن این دانشمند شیمی‌دان و فشار بر اعضای خانواده او نیز می‌کشد. سرانجام پس از آنکه تصویر به هم ریخته‌ای از این افشاگری در افکار عمومی جامعه آمریکا نقش می‌بندد، نسخه دستکاری شده برنامه ۶۰ دقیقه پخش می‌شود. نفوذی به کارگردانی مایکل مان و بر اساس فیلم‌نامه‌ای از اریک راس در سال ۱۹۹۹ ساخته شده است.

دکتر یاشا نهرینی