قناعت دررزق و روزی سبب وسعت آن می شود

آنچه شما را از آتش جهنم دور می سازد, برای شما بیان کردم و آنچه شما را به بهشت نزدیک می کند به خوبی برایتان شرح دادم و چیزی را فروگذار نکردم, به من وحی شد که کسی نمی میرد مگر اینکه روزی او کامل شود پس در طلب روزی اعتدال را مراعات کنید

عن‌ ‌ابن عمر قال: قال رسول الله(ص:) لیس شیء تباعدکم من‌ ‌النار الا و قد ذکرته لکم ولا شیء یقربکم من‌ ‌الجنه الا و قد دللتکم علیه ان روح القدس نفث فی‌ ‌روعی انه لن یموت عبد منکم حتی یستکمل رزقه،‌ ‌فاجملوا فی الطلب فلا یحملنکم استبطاء الرزق علی ان‌ ‌تطلبوا شیئا من فضل الله بمعصیته، فانه لن ینال ما‌ ‌عند الله الا بطاعته الا و ان لکل امرء رزقا هو یاتیه‌ ‌لا محاله، فمن رضی به بورک له فیه و وسعه، و من لم‌ ‌یرض به لم یبارک له فیه و لم یسعه، ان الرزق لیطلب‌ ‌الرجل کما یطلبه اجله.‌ از ابن عمر روایت شده که پیامبر(ص) فرمود: آنچه شما را از آتش‌‌ ‌جهنم دور می‌سازد، برای شما بیان کردم و آنچه شما را به بهشت نزدیک می‌کند به خوبی‌ ‌برایتان شرح دادم و چیزی را فروگذار نکردم، به من وحی شد که کسی نمی‌میرد مگر اینکه روزی او کامل شود پس در طلب روزی اعتدال را مراعات کنید. مبادا کندی (و کمی و‌ ‌عقب افتادن) روزی شما را وادار کند برای طلب آن مرتکب گناه شوید؛ زیرا کسی به‌‌ ‌نعمت هایی که نزد خداست نمی‌رسد مگر به سبب فرمانبرداری او. بدانید هر کسی بهره‌ای‌ ‌از روزی دارد که ناچار به سراغ او می‌آید، پس کسی که به روزی خودش قانع باشد رزق او‌ ‌مبارک می‌شود و وسعت می‌یابد و کسی که بدان قانع و راضی نباشد مبارک و وسعتی‌ ‌نمی‌بیند. رزق به سراغ آدمی می‌آید همان گونه که مرگ به سراغ آدم‌ ‌می‌آید.‌ حضرت رسول خدا(ص) می‌فرماید: به هر چه شما را - فعلا و قولا‌ ‌‌-‌‌ ‌از بهشت دور می‌کند بر حذر می‌دارم. و هر چه شما را به بهشت نزدیک و از جهنم دور‌ ‌می‌گرداند فرمان می‌دهم. فایده این حدیث، این است که ما همواره تلاش کنیم که احکام‌ ‌اسلام را پیاده کنیم و این حساب ما را از اهل سنت - که معتقدند هر جا نص نیست حکم‌ ‌هم نیست - جدا می‌کند.

به همین دلیل، اهل تسنن به فقها حق می‌دهند که قانون جعل‌ ‌کنند، قیاس بشود و استحسان و مصالح مرسله را پیاده کنند. چنین مذهبی که نیمی در‌ ‌اختیار خدا و معصوم(ع) است و نیمی در اختیار مردم، با مذهبی که همه‌اش از سوی خدا و‌ ‌معصومین(ع) است بسیار متفاوت خواهد بود و البته ظاهر آیه “الیوم اکملت‌ ‌لکم دینکم؛ امروز دین شما را کامل‌ ‌کردم” نیز همین است، چون‌ ‌دین عبارت است از مجموعه عقاید و قوانین و اخلاقیات. حدیث این دیدگاه را به ما‌ ‌می‌دهد که به عنوان یک مجتهد استنباط کنیم نه اینکه تشریع نماییم.‌ در این جا، چند تذکر لازم است:‌

▪ بعضی از افراد سست و بی‌‌حال با اتکا به تعبیراتی همانند “و ما من دابه فی الارض الا علی الله‌‌ ‌رزقها؛(۱)‌‌ ‌هیچ جنبنده‌ای در روی زمین نیست مگر این که روزی او بر خداست”‌‌ ‌یا روایاتی که روزی را مقدر و معین می‌داند، چنین‌ ‌می‌اندیشند که لزومی ندارد انسان برای تهیه معاش، زیاد تلاش کند، چرا که روزی‌ ‌مقدر است و به هر حال به انسان می‌رسد، و هیچ دهان بازی بدون روزی‌ ‌نمی‌ماند!‌ این چنین افراد نادان که شناختشان درباره دین و مذهب‌ ‌فوق العاده سست و ضعیف است، بهانه به دست دشمنان می‌دهند که مذهب عاملی است برای‌ ‌تخدیر و رکود اقتصادی و خاموش کردن فعالیت‌های مثبت زندگی، و تن در دادن به انواع‌ ‌محرومیت‌ها، به عذر این که اگر فلان موهبت نصیب من نشده حتما روزی من نبوده؛ اگر‌‌ ‌روزی من بود، بدون چون و چرا به من می‌رسید و این فرصت خوبی به دست استثمارگران‌ ‌می‌دهد که هر چه بیشتر خلقهای محروم را بدوشند و آنها را از ابتدایی‌ترین وسایل‌ ‌زندگی مرحوم سازند. در حالی که مختصر آشنایی به قرآن و احادیث اسلامی برای پی بردن‌ ‌به این حقیقت کافی است که اسلام پایه هر گونه بهره گیری مادی و معنوی انسان را سعی‌ ‌و کوشش می‌شمرد تا آن جا که در جمله شعارگونه قرآنی “لیس للانسان الا‌ ‌ما سعی”‌‌ ‌بهره انسان را‌ ‌منحصرا در کوشش و کارش قرار می‌دهد.

‌ پیشوایان اسلام برای این که سرمشقی به دیگران بدهند در بسیاری‌ ‌از مواقع کار می کردند، کارهایی سخت و توانفرسا.‌‌ پیامبران پیشین نیز از این قانون مستثنا نبودند، از چوپانی‌ ‌گرفته، تا خیاطی و زره بافی و کشاورزی ابا نداشتند. اگر مفهوم تضمین روزی از طرف‌ ‌خدا، نشستن در خانه و انتظار رسیدن روزی باشد، نباید پیامبران و امامان که از همه‌ ‌آشناتر به مفاهیم دینی هستند این همه برای روزی تلاش کنند.‌‌ بنابراین ما هم می‌گوییم: روزی هر کس مقدر و ثابت است، ولی‌‌ ‌در عین حال مشروط به تلاش و کوشش؛ و هرگاه این شرط حاصل نشود مشروط نیز از میان‌‌ ‌خواهد رفت. این درست به آن می‌ماند که می‌گوییم: “هر کس اجلی دارد و مقدار معینی‌ ‌از عمر” مسلما مفهوم این سخن آن نیست که اگر انسان حتی دست به انتحار و خودکشی و‌ ‌یا تغذیه از مواد زیانبخش بزند تا اجل معینی زنده می‌ماند؛ بلکه مفهومش این است که‌‌ ‌این بدن استعداد بقا تا مدت قابل ملاحظه‌ای دارد اما مشروط به این که اصول بهداشت‌ ‌را رعایت کند و از موارد خطر بپرهیزد، و آنچه را سبب مرگ زودرس می‌شود از خود دور‌ ‌کند.‌ نکته مهم این است که آیات و روایات مربوط به معین بودن روزی‌ ‌در واقع ترمزی است روی افکار مردم حریص و دنیاپرست که برای تامین زندگی به هر در‌ ‌می‌زنند، و هر ظلم و جنایتی را مرتکب می‌شوند، به گمان این که اگر چنین نکنند‌ ‌زندگی‌شان تامین نمی‌شود.‌ آری این خدا، چگونه ممکن است به هنگامی که انسان بزرگ می‌شود‌ ‌و توانایی و قدرت به هر گونه کار و فعالیت پیدا می‌کند او را فراموش نماید، آیا عقل‌ ‌و ایمان اجازه می‌دهد که انسان در چنین حالی به گمان این که ممکن است روزی‌اش فراهم‌ ‌نشود در وادی گناه و ظلم و ستم و تجاوز به حقوق دیگران گام بگذارد و حریصانه به غصب‌‌ ‌حق مستضعفان بپردازد!؟ البته نمی‌توان انکار کرد که بعضی از روزی‌ها چه انسان به‌ ‌دنبال آن برود، یا نرود، به سراغ او می‌آید.‌

آیا می‌توان انکار کرد که نور آفتاب بدون تلاش ما به خانه ما‌ ‌می‌تابد و یا باران و هوا بدون کوشش و فعالیت به سراغ ما می‌شتابد؟ آیا می‌توان‌ ‌انکار کرد که عقل و هوش و استعدادی که از روز نخست در وجود ما ذخیره شده به تلاش ما‌ ‌نبوده است!؟ این را نیز نمی‌توان انکار کرد که در پاره‌ای از موارد انسان‌ ‌به دنبال چیزی نمی‌رود، ولی بر اثر یک سلسله تصادف‌ها، موهبتی نصیب او می‌شود. این‌ ‌حوادث گرچه در نظر ما تصادف است اما در واقع و از نظر سازمان آفرینش حسابی در آن‌ ‌می‌باشد. بدون شک حساب این گونه روزی‌ها از روزی‌هایی که در پرتو تلاش و‌ ‌کوشش به دست می‌آیند جداست. ولی این گونه مواهب به اصطلاح باد آورده و یا به تعبیر‌ ‌صحیح‌تر مواهبی که بدون تلاش، به لطف خدا، به ما رسیده اگر با تلاش و کوشش خود از‌ ‌آن به طور صحیحی نگهداری نکنیم آنها نیز از دست ما خواهد رفت، و یا بی‌اثر‌ ‌می‌ماند.‌ سخن معروف حضرت علی(ع) در نامه ۳۱ نهج البلاغه که به فرزندش‌ ‌امام حسن(ع) فرمود: “و اعلم یا بنی! ان الرزق رزقان:‌ ‌رزق تطلبه، و رزق یطلبک؛ بدان فرزندم! روزی دو گونه است: یک نوع همان روزی‌هایی است‌ ‌که تو باید به جستوجویش برخیزی؛ و گونه دیگرش روزی‌هایی است که آن در جستجوی تو‌ ‌است و به سراغ تو می‌آید”‌‌ ‌نیز اشاره‌ ‌به همین حقیقت است.‌ به هر حال، نکته اساسی این است که تمام تعلیمات اسلامی به ما‌ ‌می‌گوید: برای تامین زندگی بهتر - چه مادی و چه معنوی - باید تلاش بیشتر کرد، و‌ ‌فرار از کار به گمان مقسوم بودن روزی غلط است.

▪ درسی به همه طالبان علم می‌‌دهد که ایمان داشته باشیم که‌ ‌خداوند روزی اهل علم را می‌رساند، چرا که اگر اهل علم به فکر جمع مال باشند دو خطر‌ ‌بزرگ در بر دارد:‌

الف) اینها سرمشق مردمند باید الگو باشند. اگر خودشان به‌ ‌دنبال دنیا بروند نمی‌توانند سرمشق دیگران باشند.‌

ب) مالی که دیگران (غیر اهل علم) جمع می‌کنند ضربه به مذهب‌ ‌نمی‌زند، ولی اگر اهل علم با حق و ناحق کردن و از طرق مختلف به جمع مال بپردازند،‌ ‌به دین ضربه می‌زند. این واقعا مایه حسرت است.‌

پی‌نوشت‌:‌

-۱ سوره هود آیه ۶