امانت داری الفبای اسلام

امانت داری یکی از اساسی ترین اخلاق دین اسلام است اخلاقی که همگی آن را می شناسیم, ولی بسیاری از مردم آن را ساده می گیرند

امانت‌داری یکی از اساسی‌ترین‌ اخلاق دین اسلام است. اخلاقی که همگی آن را می‌شناسیم، ولی بسیاری از مردم آن را ساده می‌گیرند. به‌عنوان مثال شخصی می‌گوید: «من امانت دارم... امکان ندارد دست به وسایل دیگران بزنم، اگر کسی امانتی را نزد من بگذارد، باید آن را به صاحبش باز گردانم... من این‌گونه تربیت شده‌ام».

من در این رابطه هیچ اختلافی با او ندارم، الحمدلله تو این مفهوم را به خوبی در می‌یابی، اما در حقیقت من می‌خواهم اخلاق امانت‌داری را به صورتی شامل‌تر و فراگیرتر از این مفهوم مختصر و محدود، بیان کنم، چرا که امانت‌داری خیلی گسترده‌تر از این‌هاست.

قبل از پرداختن به اخلاق امانت‌داری، از تو می‌خواهم بدانی که قصدم پیچیده و مبهم کردن مسایل نیست و نمی‌خواهم به تو بگویم: ببین ما چه طور در امانت خیانت می‌کنیم، نه، مقصود این نیست، بلکه هدف این است که بدانی انواع زیادی از امانت‌هاست که ما در حقشان کوتاهی می‌کنیم، بلکه آن‌ها را ادا هم نمی‌کنیم.

بشتاب... این فراخوانی جهت تغییر و دگرگونی و بهتر شدن از خلال اخلاق امانت‌داری است.

● آیا تو حاضری!؟

مبادا در حق خدا و پیامبر خیانت کنی!

خداوندمتعال می‌فرماید:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (انفال/۲۷).

(ای مؤمنان! به خدا و پیغمبر خیانت مکنید و در امانات خود نیز آگاهانه خیانت روا مدارید).

همه ما می‌دانیم که خیانت در مقابل امانت است و همه از خیانت بیزاریم و از آن آسیب می‌بینیم. در این جا، در این آیه‌ی کریمه خداوند تبارک و تعالی ما را از خیانت به خدا نهی می‌کند. ولی خیانت به خدا به چه معناست؟ معنایش آن است که دستوراتش را رها کنیم. دستورات و فرامین الهی امانتی برگردن ماست و خداوند متعال ما را از خیانت به پیامبر -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- نیز نهی می‌نماید.

اما خیانت به پیامبر -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- به چه معناست؟ معنایش آن است که سنت آن حضرت -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- را بدانیم اما از آن پیروی نکنیم، آن را انجام ندهیم، آن را میان مردم ترویج ندهیم، بلکه آن را ترک کنیم.

سبحان الله! امانت‌داری خیلی سنگین است و امری ساده و پیش پا افتاده نیست، من می‌بینم که متوجه چیزی شده‌ای، بله، ادامه آیه:

«وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (انفال/۲۷).

(و در امانات خود نیز آگاهانه خیانت روا مدارید).

خدایا! این تنها یک امانت نیست، بلکه شامل امانت‌های بسیاری می‌شود.

خداوند دستور می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان برگردانید

من به تو سفارش می‌کنم که سعی کنی در هنگام تلاوت قرآن کریم، در آن تدبر و اندیشه کنی و با آیات زندگی کنی، پس زود باش آماده شو و انجام بده.

خداوند تبارک وتعالی می‌فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا» (نساء/۵۸).

(بی‌گمان خداوند به شما دستور می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان برسانید).

بشتاب و با این کلمات زندگی کن: «الله»، «یأمرکم»، «تؤدوا»، «الامانات»، «أهلها» سبحان الله! زود باش و به دستور خداوند عمل کن، آیا تو هم همراه با من به معنای کلمه «صاحبانشان» توجه کرده‌ای؟ صاحبان امانت‌ها بسیارند، لذا وقتی که به بررسی انواع امانت‌ها بپردازیم، صاحبانی را که باید این امانت‌ها را به ایشان ادا کنی، خواهی شناخت.

ما می‌خواهیم معنای محدود و مختصر امانت‌داری را که بیانگر مادی بودن امانت می‌باشد، رها کنیم و در جست و جوی مفهوم وسیع و گسترده‌ای از امانت باشیم.

● از این حدیث لذت ببر!

بیا تا با رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- و احادیثش درباره‌ی امانت‌داری زندگی کنیم و بدان که صفت رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- در مکه قبل از بعثت، راست‌گوی امین بود!

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- می‌فرماید:

«الصَّلوَاتُ الخَمس وَالجُمعَةُ إلی الجُمعَةِ وَأدَاءُ الأَمَانَةِ کَفَّارَةٌ لِمَا بَینَهَا»[۱].

(نمازهای پنجگانه، جمعه تا جمعه و ادای امانت باعث کفاره‌ی گناهانی می‌شود که در این بین انجام می‌گیرد).

این حدیث به روایت ابن ماجه است. ما حدیث دیگری را می‌شناسیم که می‌گوید:

«الصَّلوَاتُ الخَمس وَالجُمعَةُ إلی الجُمعَةِ وَرَمَضَان إلی رَمَضَان کَفَّارَةٌ لِمَا بَینَهَا»[۲].

(نمازهای پنجگانه، جمعه تا جمعه و رمضان تا رمضان باعث کفاره‌ی گناهانی می‌شود که در این بین انجام می‌گیرد).

نظرت چیست؟ ادای امانت بدی‌ها را محو می‌کند، آیا ارزش این را ندارد که خود را به اخلاق امانت بیارایی!؟

● امانت‌دار باشید

رسول اکرم -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- می‌فرماید:‌

«اضْمَنُوا لِی سِتًّا مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَضْمَنْ لَکُمْ الْجَنَّةَ: اصْدُقُوا إِذَا حَدَّثْتُمْ وَأَوْفُوا إِذَا وَعَدْتُمْ وَأَدُّوا إِذَا اؤْتُمِنْتُمْ وَاحْفَظُوا فُرُوجَکُمْ وَغُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَکُفُّوا أَیْدِیَکُمْ»[۳].

(شش چیز از خودتان را برایم تضمین کنید تا من بهشت را برای شما تضمین کنم: وقتی سخن می‌گویید راست بگویید، وقتی وعده می‌دهید به آن وفا کنید، وقتی امانتی به شما سپرده می‌شود آن را بپردازید، آلت‌هایتان را نگه دارید، چشمانتان را فرو هشته دارید و دستانتان را (از حرام) نگه دارید).

پس از خواندن این حدیث از خودت بپرس: از این شش تا به چند تا عمل می‌کنی!؟

اگر این شش کار را انجام دهی، رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- بهشت را برایت تضمین می‌کند و «امانتدار باشید» هم یکی از این شش مورد است.

به خدا قسم که همه‌ی این شش امور در حوزه‌ی مفهوم گسترده‌ی ما از امانت قرار می‌گیرد، پس اگر امانتدار باشی، بهشت را تضمین کرده‌ای.

می‌بینم که بهت زده شده‌ای، نگران نباش این بهت زدگی و حیرت پس از اندکی رفع می‌شود.

خدایا! امانت‌داری از او سلب شد

حالا به این حدیث تند و صریح توجه کن و آن را جدی بگیر.

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- می‌فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ أَنْ یُهْلِکَ عَبْدًا نَزَعَ مِنْهُ الْحَیَاءَ فَإِذَا نَزَعَ مِنْهُ الْحَیَاءَ لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا مُقِیتًا مُمقتًا فَإِذَا لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا مُقِیتًا مُمقتًا نُزِعَتْ مِنْهُ الْأَمَانَةُ فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ الْأَمَانَةُ لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا خَائِنًا مُخَوَّنًا فَإِذَا لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا خَائِنًا مُخَوَّنًا نُزِعَتْ مِنْهُ الرَّحْمَةُ فَإِذَا نُزِعَتْ مِنْهُ الرَّحْمَةُ لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا رَجِیمًا مُلَعَّنًا فَإِذَا لَمْ تَلْقَهُ إِلَّا رَجِیمًا مُلَعَّنًا نُزِعَتْ مِنْهُ رِبْقَةُ الْإِسْلَامِ»[۴].

(اگر خداوند بخواهد بنده‌ای را هلاک کند حیا را از او می‌گیرد، وقتی حیا را از او گرفت، او را فقط مطرود و منفور می‌یابی، هر گاه او را فقط منفور و مطرود ببینی، امانت از او برداشته می‌شود، هر گاه امانت از او برداشته شد، او را فقط خاین و غیر قابل اعتماد می‌یابی، هر گاه او را فقط خاین و غیر قابل اعتماد یافتی، رحمت از او گرفته می‌شود، وقتی رحمت از او گرفته شد او را فقط رانده شده و نفرین شده می‌بینی، و هر گاه او را فقط رانده شده و نفرین شده یافتی، حلقه‌ی اسلام از او گرفته می‌شود).

آیا شدت و سختی کلمات را احساس کردی؟! به گزینش کلمات سنگین بر شنونده‌ی پیامبر خوب نگاه کن: «منفور و مطرود»، «خائن و غیر قابل اعتماد» و «رانده شده و نفرین شده» آهنگ این کلمات، بر گوش سنگینی می‌کند، و هدف از به کار گیری این کلمات، اهمیت این موضوع می‌باشد.

سبحان الله! تو می‌بینی که چنین مواردی در بین ما اتفاق می‌افتد. مثلاً جوانی را می‌بینی که از کارهایش شرم و حیا نمی‌کند. او احساس نمی‌کند که مرتکب کار خلاف و اشتباه شده است، خداوند حیا را از او سلب نموده است. این ترتیب و به هم پیوستگی را با من احساس کن، حلقه‌های هلاکت و نابودی که با سلب حیا آغاز می‌شود، سپس از دست دادن امانت‌داری است پس او را می‌بینی که به مردم خیانت می‌کند و مردم نیز به او خیانت می‌کنند. خدایا! حالا او انسانی غیر قابل اعتماد شده است، انسانی مضطرب و پس از سلب امانت‌داری، رحمت و مهربانی نیز از او گرفته شده و انسانی سنگدل می‌گردد.

تو شاهد نمونه‌های واقعی و زنده از چنین مواردی هستی. دختری را می‌بینی که در دانشگاه ایستاده و با صدای بلند می‌خندد و با مردان جوان هم‌نشینی می‌کند، آن وقت است که می‌گویی: او بی حیا است. گام بعدی صلب امانت‌داری است. مبادا در این سلسله فرو بروی، این سلسله هلاکت و نابودی است.

● این چنین باید کرد

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- در حدیث شفاعت می‌فرماید:

«... ثمَّ یَمُرُّ النَّاسُ علی الصِّراطِ، فَیُرسِلُ اللهُ تبَارَکَ وَتعَالی عَلی جَنَبَتَی الصِّراطِ الأمَانَةَ وَالرَّحِمَ، فَتَقُومَانِ فَکُلَّمَا أرَادَ أَحَدٌ أن یَجتَازَ الصِّراطَ تَسأَلُهُ الأمَانَةُ: أَرَأیتَ مَا عَلَیکَ مِن حَقِّی؟!»[۵].

(یا همان گونه که رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- فرموده است).

(... سپس مردم از روی پل صراط رد می‌شوند، خداوند امانت و رحم را می‌فرستد که در دو طرف صراط قرار گیرند، آن دو می‌ایستند و هر وقت می‌خواهــد کسی رد شود امانت از او می‌پرسد: آیا حقم را ادا کردی؟! ...).

آیا چنین صحنه‌ای را تصور کرده‌ای؟ امانت وصله‌ی رحم آخرین چیزهایی هستند که وقتی بر روی صراط هستی، از آن‌ها پرسیده خواهی شد. تو را به خدا قسم خاین نباش و امانتدار باش، چون آن روز بسیار سخت و دشوار است:

«لِمِثلِ هَذَا فَلیَعمَل العَامِلُونَ» (صافات/۶۱).

(برای رسیدن به چنین چیزی کارکنان باید کار کنند).

● نفاق اخلاق

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- می‌فرماید:

«آیَةُ الْمُنَافِقِ ثَلَاثٌ: إِذَا حَدَّثَ کَذَبَ وَإِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَإِذَا اؤْتُمِنَ خَانَ»[۶].

(نشانه‌ی منافق سه چیز است: وقتی سخن بگوید، دروغ می‌گوید، چون وعده دهد خلاف وعده می‌کند و چون امانتی به او داده ‌شود در آن خیانت می‌کند).

در روایتی از مسلم چنین آمده است:

«وَإن کَانَتْ فِیهِ خَصْلَةٌ مِنْهُنَّ کَانَتْ فِیهِ خَصْلَةٌ مِن النِّفَاقِ وَمَن کَانَ فِیهِ ثَلاثةٌ کَانَ مُنَافِقاًخَالِصَاً»[۷].

(اگر یکی از این خصلت‌ها در او بود، او دارای یکی از خصلت‌های نفاق است وکسی که هر سه خصلت در او بود منافق خالص است).

(یا همان گونه که رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- فرموده است).

منظور ما در این‌جا نفاق عقیده ـ مثل نفاق عبدالله بن ابی بن سلول یا نفاق منافقین مدینه نیست ـ بلکه نوعی دیگر از نفاق است که همان نفاق اخلاقی می‌باشد و گاهی اوقات این نوع بدتر از نوع دیگر است، سبحان الله! رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- نفرمود که شخص بی‌نماز هم یکی از آن‌هاست، بلکه فرمود:

● نشانه‌های منافق:

۱) اگر سخن گوید، دروغ می‌گوید.

۲) اگر وعده دهد، خلاف وعده‌اش عمل می‌کند.

۳) اگر امانتی به او داده شود، خیانت می‌کند.

برادر گرامی! هر کسی یکی از سه خصلت را داشته باشد، یکی از خصلت‌های نفاق در اوست تا این که آن را رها کند، آیا پس از همه‌ی این‌ها، خیانت می‌کنی!؟

زود باش و خودت را از این ویژگی پاکسازی کن تا مؤمن خالص باشی.

● کسی که امانت‌دار نیست، ایمان ندارد

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- فرمود:

«لا إیمَانَ لِمَن لا أمَانَةَ لَهُ».

(ایمان ندارد کسی که امانت ندارد).

این یک حدیث سخت و قاطع است. ظاهراً احادیث پیامبر -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- در رابطه با امانت‌داری بسیار سخت و شدید و قوی است. به راستی که موضوع خطرناکی است.

حال معنای «ایمان ندارد» چیست؟ آیا منظور این است که این شخص ایمانش را کاملاً از دست می‌دهد؟ مقصود این حدیث عدم تکامل ایمان است. کسی که خاین باشد، ایمانش کامل نیست حتی اگر نمازش را خاشعانه ادا کند، یا به حج رفته باشد، تا وقتی که خیانت‌کار باشد ایمانش تکمیل نخواهد گشت.

ادامه‌ی حدیث این چنین است:

«لا إیمَانَ لِمَن لا أمَانَةَ لَهُ وَلا دِینَ لِمَن لاعَهدَ لَهُ»[۸].

(کسی که امانت‌دار نیست، ایمان ندارد و کسی که به عهدش وفا نکند، دین ندارد).

به خدا قسم که این‌ها عباراتی است که قلب را از غفلت بیدار می‌کند، آیا تو قلبت را بیدار نمی‌کنی!؟

● امانت مجزا نمی‌شود

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- می‌فرماید:

«أَدِّ الْأَمَانَةَ إِلَی مَنْ ائْتَمَنَکَ وَلَا تَخُنْ مَنْ خَانَکَ»[۹].

(امانت را به کسی که تو را امین شمرده پس بده و به کسی که به تو خیانت کرده است، خیانت مکن).

سبحان الله! امانت تجزیه نمی‌شود و حتی اگر شخصی به تو خیانت کرد، تو به او خیانت مکن! مثلاً شرکتی به یکی از مشتری‌هایش سه هزار جُنَیه (واحد پول مصر) وام می‌دهد. مشتری دیگری می‌آید و ده هزار جنیه به شرکت می‌دهد تا به این مشتری بدهد. شرکت نمی‌تواند سه هزار جنیه بر دارد سپس هفت هزار جنیه باقی مانده را به او بدهد: (به کسی که به تو خیانت کرده است، خیانت مکن) بلکه باید ده هزار جنیه را به طور کامل به او بدهد، سپس بحث و گفت‌وگو کرده و مردم را میان خود داور قرار دهند. این یک قاعده‌ی شرعی است.

به رفتار رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- در هنگام هجرت، توجه کن: همه‌ی ودیعه‌ها و امانت‌ها را ـ علی رغم این که آنان اموال مسلمانان را غصب کرده بودند ـ به صاحبانشان باز گرداند و نگفت این به آن در...

در غزوه‌ی بدر به‌خاطر غصب اموالشان خواستند آن کاروان را غصب کنند... ولی ما هرگز گول نمی‌زنیم.

به راستی که امانت‌داری تجزیه نمی‌شود و یک مفهوم بسیار مهم است که احتیاج به فهم و درک دقیق دارد. اگر به یکی از دوستانت امانتی دادی، سپس او امانت‌داری نکرد و به تو خیانت نمود، اگر زیر دست تو بیفتد مبادا تو نیز همین کار را با او بکنی.

(امانت را به کسی که تو را امین شمرده است باز گردان و به کسی که به تو خیانت کرده است، خیانت مکن).

● با چهار چیز دنیا را صاحب شدم!

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- می‌فرماید:

«أَرْبَعٌ إِذَا کُنَّ فِیکَ فَلَا عَلَیْکَ مَا فَاتَکَ مِن الدُّنْیَا حِفْظُ أَمَانَةٍ وَصِدْقُ حَدِیثٍ وَحُسْنُ خَلِیقَةٍ وَعِفَّةٌ فِی طُهْرٍ»[۱۰].

(چهار چیز اگر در تو بود، به‌خاطر آن چه از دنیا از دست داده‌ای نگران نباش: حفظ و نگهداری امانت، راست‌گویی در سخن، خوش اخلاقی و عفت در پاکی).

کسی که دارای این چهار ویژگی باشد، دنیا را دارد و اگر چیزی از آن را از دست داد، غمگین نمی‌شود، پس اگر ثروت یا عزت یا مقام یا... را از دست دادی، اندوهگین مباش.

می‌بینم که خودت را برای حفظ این چهار مورد آماده می‌کنی. پس امین، راست‌گو، خوش اخلاق و عفیف باش و با اندوه و پریشانی وداع کن.

● آیا مطلب را رساندم؟

در حجة الوداع، رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- در پایان فرمود:

«أیُّها النَّاس، مَن کانَت عِندَهُ أمَانَةٌ فَلیُؤَدِّهَا إِلی مَن ائتَمَنَهُ عَلیهَا».

(ای مردم هر کس امانتی نزد خویش دارد، آن را به صاحبش باز گرداند).

سپس دستانش را گشود و فرمود:

«ألا هَل بَلَّغتُ.... ألا هَل بَلَّغتُ.... ألا هَل بَلَّغتُ.... فَلیُبَلِّغ عَنِّی الشَّاهِد مِنکُم الغَائِبَ فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أسعَد مِن سَامِعٍ»[۱۱].

(آیا مطلب را رساندم؟ آیا مطلب را رساندم؟ آیا مطلب را رساندم؟ حاضران از طرف من به غایبان مطلب را برسانند، بسا کسی که این مطلب به او می‌رسد از شنونده خوشبخت‌تر باشد)

برادر عزیزم! رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- تو را مورد خطاب قرار می‌دهد، پس امانت‌هایی را که در خانه داری بیاد بیاور، ساک مسافرتی را به یاد بیاور. به یاد بیاورید که امانت‌های بسیاری نزد ماست و تا به حال آن‌ها را پس نداده‌ایم و در ادای آن اهمال نموده‌ایم.

می‌بینم که پس از مطالعه، ورق و خودکاری را بر می‌داری و همه‌ی امانت‌هایی را که نزدت مانده است یادداشت می‌کنی و هیچ کوچک و بزرگی را از قلم نمی‌اندازی. این طور نیست؟! بله... إن شاء الله.

پس بشتاب که عمر چند لحظه‌ای بیش نیست و فراموش نکن که سخنان پیامبر -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- را به دیگران نیز برسانی!.

● اگر امانت ضایع شود، منتظر برپایی قیامت باش

مردی نزد رسول اکرم -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- آمد و گفت: یا رسول الله! قیامت کی بر پا می‌شود؟

رسول الله -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- به او جواب داد:

«إذا ضُیِّعَت ألأمَانَةُ فَانتَظِر السَّاعَةَ».

(وقتی امانت ضایع شود منتظر قیامت باش).

مرد گفت: ضایع شدنش چگونه است؟

پیامبر -صَلَّی الله عَلَیه وسَلَّم- فرمود:

«إذا وُسِّدَ الأمرُ إلی غَیرِ أهلِهِ، فَانتَظِر السَّاعَةَ»[۱۲].

(وقتی کار به شخصی که شایستگی‌اش را نداشته باشد، موکول شود، منتظر ظهور قیامت باش).

خدایا! برپایی آسمان‌ها و زمین مقرون به امانت است.

گویی که امانت سنتی کونی است مثل خورشید و ماه و.... پس اگر خورشید و ماه غایب شوند، قیامت بر پا می‌شود، چنان‌که اگر امانت ضایع گردد رستاخیز فرا می‌رسد.

اما آیا همراه با من ندیدی که امانت چگونه ضایع می‌گردد؟!

اگر کاری به نااهلان سپرده شد و مسئول امری، شایستگی این مسئولیت را نداشت پس او اهل این کار نیست و آن وقت است که باید در انتظار بر پایی قیامت باشی.

به خدا قسم که این امر بسیار بزرگ و حایز اهمیت است.

آیا تو الآن با من احساس نمی‌کنی، که با خیانتت در امانت قیامت نزدیک‌تر می‌شود؟!

نویسنده: عمرو خالد

ترجمه:‌سمیه اسکندری‌فر

پاورقیها

[۱] ـ ابن ماجه، حدیث ۵۹۸.

[۲] ـ مسلم، حدیث ۵۵۰ و احمد، حدیث ۲/۲۲۹.

[۳] ـ احمد، حدیث ۵/۳۲۳.

[۴] ـ ابن ماجه، حدیث ۴۰۵۴.

[۵] ـ مسلم، حدیث ۴۸۱.

[۶] ـ بخاری، حدیث ۳۳ و مسلم، حدیث ۲۰۸.

[۷] ـ بخاری، حدیث ۳۴ و مسلم، حدیث ۲۰۷.

[۸] ـ احمد، حدیث ۳/۱۳۵ و ۳/۲۱۰.

[۹] ـ ابوداوود، حدیث ۳۵۳۴، ترمذی، حدیث ۱۲۶۴ و احمد ۳/۴۱۴.

[۱۰] ـ احمد، حدیث ۶۳۶۵.

[۱۱] ـ احمد، حدیث ۵/۷۳.