کار به مثابه یک عبادت

کار و کارگر از منظر اسلام

در جهان آفرینش اساس رابطه خالق و مخلوق بر کار و فعالیت نهاده شده است. در میان طبیعت و انسان نیز همین رابطه وجود دارد. انسان ها تلاش کرده اند که همواره از طبیعت برای رفع نیازهای خود کار بکشند و طبیعت نیز امکانات و منابع لازم برای کار را در اختیار انسان قرار داده است. در دنیای غرب، هر کس به لحاظ موقعیت های خود از جامعه بهره می برد، اشخاص به لحاظ موقعیت اجتماعی (مثلاً فرزند فلان شخص بودن یا با فلان شخص رابطه داشتن) یا به لحاظ موقعیت اقتصادی (مثل داشتن پول)، موقعیت سیاسی (مقام هایی مثل وزیری، امیری، وکیلی) و موقعیت فرهنگی خود (مثلاً عالم دانستن خود) از ثروت و منابع جهان توقع بیشتری داشته و آن را مطابق قدرت و سلطه خود بین همدیگر تقسیم می کنند. یعنی انسان ها با توجه به موقعیت و پایگاه اجتماعی و اقتصادی خود از منابع و امکانات جامعه بهره می برند. اما اسلام تمامی این روابط را ابطال می نماید و صراحتاً می فرماید: "لیس للانسان الا ما سعی". یعنی هر کس با توجه به تلاش و سعی و کوششی که از خود نشان می دهد از ثروت و دارایی اجتماع بهره می برد.

به عبارت دیگر برای دستیابی به ثروت و منابع طبیعی و حاصل کار، اسلام هیچ گونه رابطه ای به جز کار نمی شناسد و تنها عاملی که می تواند افراد را به لحاظ اقتصادی از هم متمایز کند کار و کوشش است. بنابراین جامعه اسلامی چنان جامعه ای است که در آن افراد فقط از جنبه کارکردشان نسبت به درآمدها حق پیدا می کنند. پس اگر کسی کاری نمی کند حقی هم پیدا نمی کند. در این نوع از جامعه مقامات اداری و افراد منتفذ جامعه نمی توانند و حق ندارند ثروت های مملکت را به نفع خودشان تقسیم کنند. حضرت علی (ع) که الگوی بارز عدالت در تاریخ جهان است با وجود مشکلات و آشوب های فراوان جامعه ای ایده آل را ایجاد کرده بود که در آن تمامی افراد با هم برابر بوده و هیچ گونه سمت و نفوذ درباری یا حکومتی باعث برخورداری بیشتر از درآمد بیت المال نمی شد. تقسیم عادلانه بیت المال و کار و کوشش فردی در جامعه باعث رفع هر گونه فقر و محرومیت ها گشته بود.‏

خود حضرت علاوه بر عبادت خداوند، همواره مشغول کار و تلاش در نخل های مدینه بودند. کار و کوشش رهبر و ولی مسلمین باعث گشته بود تا کل اجتماع به کارکردن و ارتزاق حلال تشویق شوند. و جامعه ای ایجاد گشته بود که در آن فقر و گرسنگی به حداقل رسیده و مسلمانان خودکفا شده بودند. چرا که اسلام راضی نمی شود که مسلمان سربار دیگران باشد و به او اجازه نمی دهد که از کار دست بکشد و به دعا اکتفا کند. اسلام همواره تأکید داشته است که مسلمانان باید سرزمین خود را در برابر دیدگان دشمنان از هر لحاظ باید قدرتمند سازند. کشوری که از لحاظ اقتصادی و منابع مالی به هیچ سرزمینی وابسته نیست و خود توانایی تأمین نیازها و احتیاجات را داراست و تمامی افراد به نوبه خود و متناسب با حرفه و تخصص خود مشغول سعی و کوشش هستند. در کار کردن باید مسئله تخصص و مهارت در نظر گرفته شود، یک جامعه ایده آل زمانی میسر می شود که هرکس متناسب با حرفه و علاقه خود فعالیت نماید تا این تناسب باعث کارایی و بهره وری بیشتر گردد.‏

اسلام بین کار و تلاش کردن مادی و عبادت و تهذیب نفس رابطه و توازن برقرار کرده است. یعنی کار و تلاش اقتصادی برای بهبود وضع زندگی نباید در حدی باشد که انسان را از امورات معنوی و انجام احکام الهی بازدارد. از طرف دیگر عبادت و پرستش در درگاه حق تعالی نباید انسان را از دیگر امورات زندگی و تلاش برای ارتزاق خانواده بازدارد و باعث فقر و نیازمندی فرد و خانواده اش به دیگران باشد. در باب ایجاد توازن بین عبادت و کار در قرآن آیاتی آمده است. در یکی از این آیات اشاره شده است که زمانی که مسلمانان صدای اذان را می شنوند هر چه کار و معامله دارند ناتمام گذاشته و به سوی نماز و عبادت جمعی بپردازند. در جایی دیگر قرآن کریم در مورد کار می فرماید: "همین که نماز به پایان رسید در روی زمین پراکنده شوید و از کرم خداوند روزی بجویید و خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید". پس خداوند به این دو مسئله اهمیت متقابل و متوازن داده است و هر کدام در جای خود اهمیت دارد.‏امامان و پیشوایان دین (ع)، در سخن و در عمل ، به کار و اشتغال تاکید داشته و از بیکاری به شدت دوری کرده اند. در روایات آمده است کسی که به کار و تلاش مشغول است، از کسی که کار را رها کرده و به عبادت خدا مشغول است اجر و پاداشی فزون تر دارد و نیز در روایات است که دعای بیکار هر چند عابد باشد مستجاب نمی شود.

بنابراین باید بین فعالیت مادی و فعالیت معنوی نوعی توازن و هماهنگی برقرار کرد تا این دو عامل تحت تأثیر همدیگر باشند چرا که کار کردن و درآوردن روزی حلال خود نوعی عبادت و فعالیت حسنه تلقی می شود. چرا که از دیدگاه دین مبین اسلام کسی که در راه خانواده اش کار و تلاش حلال نماید همانند فردی است که در راه خداوند جهاد

می کند و همان گونه که در احادیث و روایات آمده است پاداش و اجر معنوی جهاد در راه خدا از بسیاری از عبادات برتر است. در حدیث آمده است که خداوند از بنده ای که فقط دهانش را باز کند و بگوید خدایا مرا روزی بده، بدش می آید کار جوهره انسان است و کار و عمل نتیجه حیات آدمی و نشانه پرهیزکاری فرد است.‏

در بسیاری از آیات قرآن به اهمیت کار و کوشش در جامعه پرداخته شده است و خداوند بنده ای را که با وجود موانع و مشکلات زیاد به کار و روزی حلال بپردازد و در این راه هر چند دستمزد کمتری به دست آورد دوست می دارد. در بسیاری از موارد چنین افرادی مورد تمسخر و ریشخند افراد ثروتمند که از راه نادرست و حرام ثروت و دارایی هنگفتی را کسب کرده اند قرار می گیرند و خداوند در یک آیه قرآنی خطاب به پیامبر آورده است که اگر کسانی باشند که آدمی را که از کار خودش ارتزاق می کند مسخره کنند، دست بیندازند و ریشخند کنند، اگر تو هفتاد بار برای آنها تقاضای عفو کنی بخشوده نخواهند شد. برای اینکه این عمل کفر به خداست. چنین افرادی در واقع مانع پیشرفت و رشد جامعه می شوند. علاوه بر اینکه خود عملی نادرست و مذموم انجام داده و حق و حقوق دیگر افراد جامعه را ضایع کرده اند، کسانی که صادقانه و خالصانه در راه خدا قدم بر می دارند را مورد استهزا و ریشخند قرار می دهند و به این ترتیب گناهی بزرگ و نابخشودنی را انجام می دهند. گناهی که برابر کفر و ارتداد است. پس باید آفات یک جامعه اسلامی مورد امر و نهی از منکر قرار گیرند تا مانع رشد اجتماع قرار نگیرند. انسان ها باید به کار و کوشش حلال که نتیجه زحمات و تلاش شخصی است بپردازند.

در احادیث بر کسب روزی حلال و پاکیزه تأکید شده است . حضرت پیامبر اکرم (ص) می فرماید: خوشبخت کسی است که کسبش خوب و منزه از پلیدی باشد. به همین دلیل است که پیامبر (ص) دست کارگری را پینه بسته بود بوسیدند. انسان نباید در کار کردن به نحوی حریص و ولع باشد که کار و تلاش دیگران را به نفع خود ضایع سازد. هدف، اجتماعی سالم و عاری از هرگونه فقر و نداری است و باید در جهت ایجاد چنین اجتماعی همت ورزید. در واقع هدف از کار کردن افراد بی نیازی کل اجتماع است و به همین دلیل است که در این باب احکام و قوانین زیادی نظیر احکام خمس و زکات در اسلام وجود دارد. ‏

یک انسان کامل و واقعی باید در نظر داشته باشد که نه تنها خود انسان، بلکه خود طبیعت و تمام آفرینش و جهان هستی در مالکیت خداست و خداوند مالک مطلق و واقعی این جهان است. خلق و آفرینش موجودات جهان باعث این نوع مالکیت خداوندگشته است و زمانی که انسان با کار و تلاش صحیح و شرعی چیزی را به دست می آورد در واقع مالک آن است. انسان نسبت به کار خود مالکیت دارد و این یکی از حقوق اولیه انسان است که حق کار و کوشش داشته باشد. البته باید در نظر داشت که مالکیت انسان ها همواره نسبی است.‏

یکی از موارد اساسی در جهت موفقیت کار، که اسلام اهمیت زیادی برای آن قائل شده است،کار گروهی و تبادل افکار و نظریات افراد است. "و شاور هم فی الامر". یعنی در کارها شور و مشورت کنید و در صدر اسلام هم اساس بر شور و مشورت بود. اما شور معنی خاصی دارد یعنی افرادی که برای مشورت انتخاب می شوند، باید اطلاعات کامل داشته باشند و گرنه بی اطلاعی و عدم آگاهی آنان باعث تضییع کل عمل و تلاش افراد می گردد.

در جامعه امروزی نیز باید در تمامی امور و کارها از نظرات، اندیشه ها و دیدگاه های افراد متخصص و با تجربه استفاده کرد. یک اجتماع زمانی به عرصه سعادت و پیشرفت قدم می گذارد که در آن تمامی اعمال و کارها در جای خود و با در نظر گیری اصول الهی انجام گیرد.

یعقوب نعمتی وروجنی