چهارشنبه, ۱۷ بهمن, ۱۴۰۳ / 5 February, 2025
اسکان غیررسمی كهنه زخمی كه التیام ندارد
اسكان غیررسمی به عنوان گونه‌یی از سكونت، در شهرهای میانی و كوچك ایران در حال گسترش است. یكی از زمینه‌های ناپایداری توسعه شهری در كشورهای در حال توسعه، گونه‌یی از سكونت با مشكلات حاد موسوم به اسكان غیررسمی است كه بنابر اطلاعات رسمی در حال گسترش فزاینده بوده و نیازمند اتخاذ تدابیر ویژه ساماندهی وضعیت و جلوگیری از گسترش آن در آینده است.
با توجه به اینكه اسكان غیررسمی در زمینه‌یی از عوامل فراتر از مكان آن شكل و گسترش یافته و برمحیطی فراتر از آن نیز تاثیر می‌گذارد؛ چاره‌جویی این مساله به سیاستگذاری و اقدامات نه فقط در سطح محلی آن، بلكه در سطح ملی نیاز دارد.
با توجه به این نگرش، مروری اجمالی خواهیم داشت بر تجارب جهانی در زمینه ساماندهی اسكان غیررسمی، سپس ویژگی‌های ساختاری اسكان غیررسمی در ایران را با تحقیق و مطالعه بر روی نمونه (كوی فاطمیه شهر زنجان) در راستای نحوه ساماندهی و برخورد با این مساله مورد تبیین قرار خواهیم داد.
یافته‌های كلی محقق حاصل از بررسی ادبیات موضوع، تجارب جهانی و نمونه موردی به این شرح است: موفقیت ساماندهی اسكان غیررسمی در گرو اتخاذ سیاست‌های ملی مرتبط با موضوع، برای رفع عدم تعادل‌های ساختاری جوامع شهری است.
اولویت داشتن سیاست ساماندهی در محل با تاكید بر راهبرد توانمندسازی در سال‌های اخیر با توجه به عدم موفقیت سیاست‌های دیگر تجربه شده، حتی در حادترین مناطق اسكان غیررسمی به ویژه از لحاظ شرایط طبیعی و توبوگرافی، دوری از شهر و...
میزان موفقیت سیاست‌های مذكور در گرو حمایت‌های اولیه و پشتیبان دولت و نهادهای مدیریت شهری است.
بنابر آمارهای موجود در كشورهای در حال توسعه و توسعه یافته به ترتیب حدود ۳۰ الی ۴۰ و ۱۰ الی ۱۵ درصد جمعیت شهری در مناطق مرسوم به اسكان غیررسمی زندگی می‌كنند.
تا به امروز نمود این مساله در شهرهای بزرگ كشورهای در حال توسعه بوده است.ولی با شدت گرفتن عدم تعادل‌های ساختاری در این جوامع، شاهد رشد و شكل‌گیری این مساله هر چند در سطح محدود، در شهرهای میانی و كوچك این گونه كشورها از جمله ایران هستیم.
نگاهی گذرا به تجارب جهانی در ساماندهی اسكان غیررسمی نشان می‌دهد تا بیش از دهه ۶۰ میلادی، سرمایه‌گذاری دولتی در بخش اقشار آسیب پذیر ضروری تشخیص داده نمی‌شد، اما نیاز فزاینده به حل مشكل این قشر موجب توجه ویژه به آن از دهه ۶۰ (م) به بعد در قالب سیاست‌هایی همانند خانه‌سازی اجتماعی، روش زمین و خدمات و توانمندسازی در سطح كشورهای در حال توسعه، از جمله ایران شد.
در برخورد با پدیده اسكان غیررسمی در ایران، شیوه‌های برخورد مستقیمی با هدف ساماندهی این سكونتگاه‌ها در مكان فعلی وجود نداشته، بلكه با هدف تامین مسكن كم درآمدها بوده كه بطور مشخا اسكان غیررسمی را در برنمی‌گیرد.در سطح جهان و ایران سیاست تخریب و تخلیه اجباری اسكان غیررسمی مطرود و خلاف پایه‌یی‌ترین مبانی حقوق بشر دانسته شده است و به جای آن سیاست‌ها در قالب ساماندهی سكونتگاه‌های موجود در مكان فعلی مطرح است.بطوری كه به تبعیت از گرایش‌های موجود در جهان، در ایران نیز رویكرد اصلی مواجهه با مساله غیررسمی از راه سیاست‌های توانمندسازی و بهسازی محلات با ابزارهایی مانند خودیاری اهالی و اعتبارات دولتی و تسهیلات بانكی مورد تاكید قرار گرفته است.
هدف اصلی این مقاله بررسی و امكان سنجی اجرای این سیاست‌ها در نمونه موردی (كوی فاطمیه) است.
كوی فاطمیه از جمله مناطق عمده اسكان غیررسمی شهر زنجان را تشكیل می‌دهد. اواسط دهه پنجاه زمین‌های این منطقه دور از شهرقرار داشت و هیچ گونه طرح یا كاربری مصوبی برای آن پیشنهاد نشده بود.از طرفی مسوولان و مدیریت شهری و اهالی ساكن این منطقه متوجه مهاجران نبوده‌اند.برای همین این افراد بدون كوچك‌ترین مشكلی، زمین‌های كوچك و ارزان قیمت این منطقه را خریداری كرده و در آن ساكن می‌شدند.چون اكثر مهاجرین با یكدیگر خویشاوند بوده، براحتی در كنار یكدیگر ساكن شده و این منطقه را گسترش دادند.به دلیل همین خویشاوندی و اینكه منشا اكثریت مهاجران روستایی از دو ، سه روستا است، كنترل اجتماعی شدید بر ساكنان این محل از سوی خود اهالی حاكم است و كوچك‌ترین ناهنجاری در این منطقه دیده نمیشود.اما غیررسمی محسوب شدن اجتماع كوی فاطمیه ناشی از نارسایی‌های كالبدی، هم در خود منطقه و هم در نحوه ارتباط با شهر زنجان است.مصالح كم دوام نسبت بالایی از واحدهای مسكونی را تشكیل می‌دهند.همچنین شیوه غیرفنی و شتاب زده و بدون نماسازی آنها را موقتی و متفاوت از بقیه شهر نشان می‌دهد.
در مورد اندازه و مساحت واحدهای مسكونی می‌توان یادآور شد كه در مجموع ۷۹ درصد واحدها دارای مساحتی در حدود ۳۰ الی ۱۰۰ متر مربع است كه نشان دهنده كوچك بودن بیشتر قطعات مسكونی است.بیش از ۹۳ درصد واحدهای مسكونی این منطقه، از لحاظ ویژگی‌های كالبدی بویژه فرسودگی و آسیب‌پذیری شدید این واحدها در برابر حوادث طبیعی از جمله زلزله، غیررسمی و نامتعارف محسوب میشوند.
ارزیابی سیاست‌ها و راهكارهای مداخله در ساماندهی اسكان غیررسمی كوی فاطمیه اقدامی است در راستای رسمیت بخشیدن قانونی و حقوقی به جوامع اسكان غیررسمی و بازسازی یا بهسازی فضاهای غیررسمی و یا آماده‌سازی و اسكان ساكنان غیررسمی در فضایی جدید، در این مطالعه با توجه به مطالب ارایه شده، در ابتدا سه راهكار مفروض برای ساماندهی كوی فاطمیه ارایه شده كه عبارت بودند از: بهسازی، بازسازی، جابه‌جایی و اسكان در فضای جدید.سپس جهت دستیابی به گزینه مناسب و مورد نظر،این راه‌ها مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت: تكمیل پرسشنامه خانوار و ارزیابی همبستگی متغیرهای موجود و مرتبط با سیاست‌های اشاره شده برای دستیابی به یكی از سه گزینه مورد نظر.
مصاحبه مستقیم با اهالی منطقه و جمع‌بندی نظرات و پیشنهادات آنان برای انتخاب گزینه برتر، جمع‌آوری صورتجلسات مرتبط با موضوع ساماندهی این منطقه از دستگاه‌های مختلف متولی این امر و جمع‌بندی نكته نظرات كارشناسی موجود در این صورتجلسات.
(كه در بیشتر موارد، كارشناسان بدون در نظر گرفتن اهالی و بدون مطالعه قبلی و بازدید از منطقه بر سیاست جابه‌جایی و انتقال این منطقه به محلی دیگر تاكید كرده بودند) با تنظیم جدول ارزیابی این سیاست‌ها كه با استفاده از شش معیار اصلی و ۲۴ معیار فرعی انجام گرفت.
با امتیازهایی كه برای هر یك از معیارها در نظر گرفته می‌شد سیاست بهتر بیشترین امتیازات را به خود اختصاص داده است و به عنوان گزینه برتر برای ساماندهی منطقه انتخاب شد.زلزله و مقاوم‌سازی واحدها یكی از اهداف مهم در ساماندهی است. مشكل اصلی بیشتر شهرهای ایران فقط ساماندهی مناطق اسكان غیررسمی موجود در آنها نیست.در این شهرها به غیر از این مناطق، بافت‌های گسترده دیگری همانند بافت‌های فرسوده قدیمی وجود دارند كه اسكان رسمی محسوب شده و نیاز به مقاوم‌سازی دارند.در این موارد سیاست جابه‌جایی این گونه بافت‌ها به دلیل گستردگی آنها هرگز نمی‌تواند موفق عمل كند.برای همین سیاست‌هایی همانند بهسازی یا بازسازی در محل می‌تواند بهترین گزینه برای ساماندهی (مقاوم‌سازی) این گونه مناطق و بافت‌ها باشد.
عدم توان مالی مناسب بیشتر ساكنین برای انتقال و جابه‌جایی با محل دیگر كه به مخالفت شدید گروه زیادی از اهالی بویژه در منطقه كوی فاطمیه با این طرح انجامید.با عنایت به مطالب ارایه شده، این تدابیر را برای ساماندهی منطقه كوی فاطمیه زنجان مناسب تشخیص داده شد؛
اهداف: حفظ اسكان در فضای موجود، با ایجاد تدابیر و استقرار تاسیسات و تجهیزات ؤبت در فضای زندگی ساكنان محل، در حریم و درون واحدهای مسكونی آنها، از جمله یكپارچه كردن واحدهای كوچك مجاور یكدیگر، تخریب تعدادی از واحدهای شمال منطقه كه در شیب بسیار تندی احداث شده‌اند و هر لحظه امكان فروریختن آنها وجود دارد و واگذاری زمین‌های معوض به جای آنها در قسمت‌های مركزی منطقه، به گونه‌یی كه واحدهای مسكونی از نظر حداقل معیارهای استاندارد مسكن،قابل تحمل و مقاوم هستند.ایجاد زمین‌های سیاسی، روحی روانی و تحرك و پویایی در اجتماع اسكان غیررسمی موجود و ارتقای تدریجی سطح زندگی ساكنان منطقه.
خط مشی‌های اجرایی: تثبیت كاربری شكل گرفته.جلوگیری از هر گونه رشد و گسترش احتمالی منطقه به اطراف خود با تعیین و نهایی كردن محدوده قانونی منطقه. جلوگیری از هر گونه ساخت و ساز غیرقانونی در داخل محدوده قانونی منطقه با مشخص كردن نوع كاربری زمین‌های خالی داخل محدوده منطقه كه به فضای سبز و زمین‌های حفاظت شده تبدیل میشوند.
تاكید بر خودیاری و مشاركت ساكنان در بهسازی و ساماندهی منطقه بویژه در راستای نجات جان خود و فرزندان از راه آموزش مناسب.ایجاد تسهیلات لازم مدیریتی برای ساخت و ساز و هدایت تسهیلات بانكی و دولتی به سمت و سوی این واحدها (انواع روش‌ها و ابزارهای تامین مالی مسكن كم‌درآمدها توسط دولت): استفاده از مصالح و تكنیك‌های نوین، ارزان قیمت و سریع در ساخت و سازهای این منطقه و موارد مشابه در دیگر نقاط، تاكید بر احداث پل عابر پیاده بر روی كمربندی بود جنوبی شهر در قسمت شرق منطقه كه ارتباط این منطقه را با بافت و بدنه اصلی شهر برقرار می‌سازد و یكی از عمده‌ترین و اساسی‌ترین مشكلات ساكنان كه همان عبور از كمربندی را برطرف می‌سازد و سبب میشود تا اهالی بدون كمترین دغدغه‌یی به داخل شهر رفت و آمد كنند. تاكید بر آسفالت و جدول‌گذاری معابر كه یكی دیگر از نیازهای بنیادین ساكنان منطقه است و تاكید بر گازرسانی از راه لوله‌كشی به این منطقه كه یكی دیگر از نیازهای ضروری و اساسی اهالی این منطقه محسوب میشود و تا به حال به دلیل ناهموار بودن منطقه و بویژه فرسوده و غیراستاندارد بودن بیشتر واحدهای مسكونی، این امر میسر نشده است كه با این اقدام می‌توان روند بهسازی و در صورت لزوم بازسازی واحدهای مسكونی منطقه را تسریع بخشید.
یافته‌های كلی این مقاله از بررسی ادبیات موضوع، تجارب جهانی و نمونه موردی به این شرح است: موفقیت ساماندهی اسكان غیررسمی در مناطق شناسایی شده در شهرهای مختلف، از جمله زنجان در گرو اتخاذ سیاست‌های ملی مرتبط با موضوع برای رفع عدم تعادل‌های ساختاری جوامع شهری است.
تجارب جهانی ساماندهی اسكان غیررسمی نشان می‌دهد كه نخست دیدگاه‌ها و سیاست‌های حذفی برای ساماندهی این‌گونه مناطق و فضاهای شهری مدنظر بوده است. ولی در سال‌های اخیر با توجه به عدم موفقیت آنها، سیاست‌های ساماندهی در محل با توانمندسازی و بهسازی در محل مد نظر و مورد تاكید بوده است كه همبستگی متغیرهای موجود در پرسشنامه خانوار تكمیل شده در این محل این موارد را قوت می‌بخشد.تاكید بر سیاست‌های ساماندهی در محل، حتی در بدترین مناطق اسكان غیررسمی بویژه از لحاظ شرایط طبیعی و توپوگرافی، دوری از شهر و...مورد تایید ساكنان محل در نمونه مطالعاتی است.موفقیت سیاست ساماندهی با روش توانمندسازی ساكنان در مناطق اسكان غیررسمی در گرو حمایت‌های اولیه و پشتیبان دولت و نمادهای مدیریت شهری است.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست