فلسفه و عرفان در قاب تلویزیون

برنامه گفت وگو محور معرفت که هم اکنون از شبکه ۴ سیما در حال پخش است برنامه ای است با محوریت شعر حافظ و موضوع فلسفه و عرفان اسلامی که اجرای آن را دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی برعهده داشته و مهمان ثابت آن دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی است

برنامه گفت وگو محور "معرفت" که هم اکنون از شبکه ۴ سیما در حال پخش است برنامه ای است با محوریت شعر حافظ و موضوع فلسفه و عرفان اسلامی که اجرای آن را دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی برعهده داشته و مهمان ثابت آن دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی است. از آنجا که مجموعه برنامه تلویزیونی معرفت موضوعی تخصصی و علمی را دنبال می کند با شبکه ۴ سیما و محورهای مضمونی آن مناسبت داشته و از این جهت در رده برنامه هایی قابل طبقه بندی است که مخاطب خاص دارند و نمی توانند برای عموم مخاطبان تلویزیون جذابیت و فایدهی دیداری و شنیداری داشته باشند.

با این همه چون موضوعات مطرح در این سلسله درس گفتار تلویزیونی ضمن توجه به نکات تخصصی، پیوندی هم با ادبیات آن هم به طور خاص شعر حافظ دارد از این رو تصور مخاطب غیرمتخصص در مقوله های عرفان و فلسفه نیز برای این مجموعه دور از ذهن نخواهد بود. اما آنچه تا بدینجا در معرفی برنامه معرفت گفته شد صرفا دریافتی است که نگارنده از برآیند کلی این مجموعه دارد و گرنه به نظر می رسد سازندگان برنامه در مرحله تولید اثر علاقه بیشتری نسبت به جذب مخاطب عام داشته اند اگرچه این علاقه در خروجی نهایی کار شکل اجرایی پیدا نکرده و به پخش میان برنامه های موسیقایی و استفاده از مثال های ساده و همه فهم در گفت وگوی تخصصی مهمان و مجری تقلیل پیدا کرده است. یکی از مهمترین فاکتورهای موفقیت یک برنامه گفت وگومحور چنانکه از نام این گونه خاص از برنامه سازی هم پیداست، چگونگی فرایند گفت وگو است که به طور کامل متکی است به نحوه اجرای مجری و تسلط مهمان بر موضوع مورد بحث. خوشبختانه برنامه معرفت از این جهت یک مزیت مهم دارد که عبارت است از شخصیت برجسته ای همچون دکتر دینانی به عنوان مهمان ثابت برنامه اما اینکه از جهت اجرا هم به همین اندازه قابلیت داشته باشد محل بحث است.

مجری کارشناس برنامه، دکتر لاریجانی اگرچه به فراخور تخصص علمی خود شناخت درخوری از موضوع دارد اما در مقابل شخصیت جامع الاطرافی همچون دکتر دینانی بیشتر حالت یک شاگرد معرفت آموز را دارد تا مجری کارشناس خبرهای که قادر باشد فرایند گفت وگو را به نفع نیاز برنامه مدیریت کند و در مواقعی حتی با به چالش کشیدن بحث، سوالات احتمالی مخاطب را مطرح نموده و مهمان محترم را به پاسخگویی وادارد. ویژگی مورد اشاره البته از آن جهت که نمایانگر فروتنی مجری برنامه در مقابل استاد برجسته ای همچون دکتر دینانی است شایان تقدیر است اما از آن جهت که حضور مجری کارشناس محترم را در برنامه توجیه نمی کند و روند گفت وگو را آنگونه که باید سمت و سو نمی دهد قابل نقد است. به خصوص که این مسئله موجب شده در مواقعی مهمان برنامه تبدیل به متکلم وحده شود و برنامه تفاوت چندانی با یک درس گفتار تلویزیونی که بدون اتکا به گفت وگو سیر خود را دنبال می کند نداشته باشد.

از مزایای محتوایی مجموعه برنامه معرفت تفسیر اشعار گرانمایه حافظ به زبان عرفان و فلسفه است آن هم با بیان شیرین و آموزگارانه دکتر دینانی که نه رسمیت رسانه ای دارد نه پیچیدگی رایج در زبان فلسفه و کلام فیلسوفانه را. بیان استاد دینانی عوامانه نیست اما به طور کامل هم تخصصی نبوده و متناسب با اقتضای مدیوم تلویزیون است اگرچه یک سری از اصطلاحات تخصصی فلسفه و عرفان که در روند گفتوگو مطرح می شوند تعریف نشده باقی می مانند و مخاطب تنها با اتکا به دانسته های قبلی خود می تواند با این بخش های خاص از برنامه همراه شود و در فهم مطلب به مشکل برنخورد و این متاسفانه ایرادی نیست که در یک برنامه تلویزیونی به سادگی قابل چشم پوشی باشد و بتوان به راحتی از کنار آن گذشت. در برنامه های گفت وگومحور مسوولیت این مهم برعهده مجری کارشناس برنامه است. کسی که قرار است پل انتقال مفاهیم و معانی از مهمان به مخاطب بوده و در این فرایند ارتباطی، کم کننده فاصله میان فرستنده پیام یا همان مهمان برنامه با گیرنده پیام یعنی مخاطب تلویزیون باشد. اما خوب است اشارهای هم داشته باشیم به ساختار شکلی برنامه یا همان فرم اجرایی آن به مثابه یک تاکشوی تخصصی تلویزیونی. اولین چیزی که در نگاه نخست به شکل بصری برنامه مورد توجه قرار می گیرد دکور است که خود شامل بگراند تصویر و چینش عناصر و اشیای صحنه در استودیوی ضبط برنامه می شود.

انتخاب عکس مقبره حافظ به عنوان پسزمینه اصلی دکور به طور کلی انتخاب مناسبی است که با موضوع برنامه همخوانی دارد اما اگر بخواهیم جزئی تر نگاه کنیم آن وقت می توان به نکاتی همچون عدم همخوانی نور و رنگ تصویر مورد نظر با دیگر عناصر بصری دکور اشاره کرد و نیز سادگی عکس انتخابی علیرغم وجود تصاویری جذابتر و بهتر از این سوژه بصری که هم شخصیت حافظ را یادآوری می کنند، هم زیبایی معماری مقبره این شاعر گرانمایه را به نمایش می گذارند. پیداست که این زیبایی بصری چه اندازه می تواند تداعی کننده زیبایی روح حافظ و روحانگیز بودن غزل های ماندگار او باشد. المان بصری دیگری که در دکور برنامه نقش مهمی دارد میز و صندلی استفاده شده برای گفتوگوی متقابل مهمان و مجری است. مطمئنا استفاده از مبل و راحتی، مناسب چنین برنامه ای نیست و باید خرسند بود که در این برنامه با چنین انتخاب نادرستی مواجه نیستیم اما راستش استفاده از میزگرد هم گزینه شایسته ای به نظر نمی رسد آن هم برای برنامه ای که نه در مضمون و محتوا و نه در شکل گفت وگو حالت خشک و رسمی ندارد و می خواهد خودمانی باشد و متناسب با روح صمیمی عرفای اسلامی و سادگی درویشانه اشعار این بزرگواران.

یکی دیگر از نکات مهم در طراحی دکور، ایجاد شباهت بصری میان بگراند مجری و بگراند مهمان در نماهای تک نفره است که باعث می شود مخاطب برنامه این دو نفر را در یک موقعیت مکانی حس کند و کارگردان تلویزیونی ناچار نباشد مدام به نمای لانگ شات دونفره کات بزند تا بیننده موقعیت جغرافیایی دو طرف در حال گفت وگو را گم نکند. متاسفانه از این جهت هم برنامه معرفت دچار نقص است و در تصویر پس زمینه مجری و مهمان حتی یک المان مشترک بصری هم که مرتبط کننده این دو تصویر به هم باشد دیده نمی شود. در نتیجه، این دو نمای تک نفره در هنگام برش (کات) با هم مچ نمی شوند و مخاطب احساس وجود فاصله میان دو طرف در حال گفت وگو می کند و این خود باعث می شود تمرکز بیننده از موضوع مورد بحث منحرف شود و به درک مضمون دیالوگها -که چندان هم ساده و همه فهم نیست- خدشه وارد آید.

همچنین است عدم تنوع بصری برنامه محدود بودن نماهای آن به لانگ شات دونفره و مدیوم شات تک نفره و عدم وجود حرکت دوربین در تصویربرداری مجموعه که موجب ملالآور جلوه کردن سیر گفت وگو می شود و بر پیچیدگی ذاتی و سنگینی ماهوی موضوع بحث می افزاید. نماهای استفاده شده به عنوان میانبرنامه که با موسیقی آوازی ایرانی همراه هستند نیز مثل عکس مقبره حافظ در کلیت خود مزیت محسوب می شوند چراکه با محوریت معماری اسلامی و ارزش های عرفانی نهفته در آن انتخاب شده اند اما در شکل اجرایی و جزئیات زیبایی شناسانه دچار کاستی بوده و از هنر ساخت کلیپ موسیقایی در آنها بهره گرفته نشده است. اما با همه انتقادات وارد به ساختار شکلی مجموعه برنامه معرفت باید اذعان نمود که بار محتوایی این برنامه به قدری بالا است که توانسته تا اندازه زیادی این نقص های اجرایی را بپوشاند و برای برنامه موفقیت و ماندگاری قابل قبولی به ارمغان بیاورد. از این رو لازم است در کنار برشمردن این نقص ها و کاستی ها که با اندکی دقت و توجه قابل رفع و رجوع هستند از دستاندرکاران این مجموعه تقدیر به عمل آید و تاثیر به سزای برنامه "معرفت" در آگاهیده به مخاطب و بالابردن سطح شناختی او از فرهنگ و ادب ایرانی اسلامی به بهانه این قبیل اشکالات شکلی و ساختاری مورد غفلت واقع نشود.

نویسنده : روهام یعقوب زاده