نتیجه دانش اندوزی

اصمعی می گوید؛ «در آن ایام که من تحصیل می کردم هر بامداد دراعه ]بالاپوش[ پوشیدمی و از برای طلب علم از خانه بیرون آمدی. در راهگذر من بقالی بود فضول، و از من سوالی کردی که «به کجا می روی؟» …

اصمعی می گوید؛ «در آن ایام که من تحصیل می کردم هر بامداد دراعه ]بالاپوش[ پوشیدمی و از برای طلب علم از خانه بیرون آمدی. در راهگذر من بقالی بود فضول، و از من سوالی کردی که «به کجا می روی؟» گفتمی؛ به نزدیک فلان محدث ]حدیث گوی[» و به وقت مراجعت همان سوال بکردی، و گفتی؛ «تو روزگار خود ضایع می کنی، و ثروتی و نعمتی نداری، چرا حرفتی نیاموزی که قوت تو از آن حاصل شود؟ این جمله کاغذها به من ده تا در خمره ای کنم و آب در آن ریزم، تا یک هفته دیگر که نگاه کنی همه آب بود و تو را از آن هیچ فایده نبود.»

پیوسته آن فضول، از این نوع، مرا ملامت کردی و می رنجیدم، تا محنت فقر به غایت برسید و جامه من خلقان شد ]کهنه و ژنده[، و چندان میسر نمی گشت ]قدرت و امکان نداشتم[ که پیرهنی خود را خریدمی. روزی بر در خانه ایستاده بودم و فکرت می کردم. خادمی بیامد و گفت؛ «امیر بصره، محمد، تو را می خواند.» گفتم؛ «او مرا چه شناسد؟ من مردی معیل ]عیالوار[ و درویشم، و نیز با این جامه خلق نزدیک او چگونه روم؟»

خادم بازگشت و آن حال و پریشانی من با امیر بازگفت. درحال دیدم که هزار دینار زر و تختی جامه برسر آن ]یک دست لباس روی آن[ بیاوردند، و گفت؛ «جامه بدل کن و بیا تا مهی ]کار واجب[ که هست باتو تقریر کرده آید.» چون جامه بدل کردم و اطراف را مهذب گردانیدم ]سر و وضع را مرتب کردم[ و به خدمت امیر محمد شدم، امیر در حق من الطاف بسیار کرد و گفت؛ «تو را به جهت تأدیب پسر خلیفه اختیار کرده ام، ساخته ]آماده[ می باید شد تا به بغداد روی و بدان قیام نمایی.»

پس به بغداد روانه شدم و شرف دستبوس امیر دریافتم. فرمود که؛ «بعد از استخارت و استشارت ]مشورت خواستن[ تو را برای تأدیب این فرزند اختیار کرده ایم. باید که در آن شرط نصیحت به جای آری و هیچ دقیقه از دقایق تفهیم و تعلیم مهمل نگذاری ]هیچ نکته تربیتی را نادیده نگیری[. باشد ]ممکن است[ که وقتی ]زمانی[ امام مومنان گردد.» پس خدمت کردم ]سر فرود آوردم[. و مرا به مکتب خانه بردند و امیر محمد را بیاوردند و رسم نثار به جای آوردند ]زر و سیم بر سروپای من افشاندند[ و هر ماهی هزار درهم وظیفه ]حقوق[ معین کردند.

و هر مال که مرا به دست می آمد، به بصره می فرستادم، و به جهت من سرایها عمارت می کردند. و چون چند سال بر این برآمد و امیر محمد اهلیتی به کمال حاصل کرد و از هر علمی حظی یافت، از خدمت امیر التماس نمودم تا او را امتحان کند. و چون امتحان فرمود اعتقاد او در باب من بیفزود و فرمود که «می خواهم که روز آدینه خطبه بگوید.» پس روز آدینه به مسجد آمد و شرط خطابت و امامت را تقدیم نمود ]مراسم خواندن خطبه و امامت را به جای آورد[ و نثارها کردند ]زر و گوهر افشاندند[. و مثال فرمود که؛ «جمله معاریف بصره باید که به خدمت اصمعی آیند.» و مرا به اغراز و اکرم به بصره فرستادند، و در سرای قدیم خود نزول کردم. روزی آن بقال فضول با جماعتی به نزد من آمد. چون او را بدیدم گفتم؛ «شیخا، آن کاغذ را در خنب ]خم[ کردم و آب در وی ریختم، دیدی که چه ثمره آورد؟» بیچاره در مقام اعتذار و استغفار ]عذرخواهی[ آمد.

جوامع الحکایات - سدیدالدین عوفی