ابیانه

اَبیانه روستایی در ۴۰ کیلومتری شمال غربی نطنز, در دامنه کوه کرکس است این روستا به اعتبار معماری بومی و بناهای تاریخی پرتنوعش از روستاهای استثنایی ایران است ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است

اَبیانه روستایی در ۴۰ کیلومتری شمال غربی نطنز، در دامنه کوه کرکس است. این روستا به اعتبار معماری بومی و بناهای تاریخی پرتنوعش از روستاهای استثنایی ایران است. ابیانه نقطه‌‏ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است.

در زبان محلی به ابیانه «ویونا» (Viuna) می‌گویند. «وی» (Vi) به‌معنای بید و «ویانه» (Viyane) به‌ معنای بیدستان است؛ چه، ابیانه در گذشته بیدستان بود. در طول زمان ویونا به به «ابیانه» دگرگون شده‌است.

نوشته و اثری که قدمت زمانی ابیانه را دقیقاً معلوم کند، در دست نیست؛ ولی قدمت هزار و پانصد ساله را برای آن تخمین می‌زنند و آن را از کهن‌ترین زیستگاههای انسانی در حاشیه دشت کویر ایران می‌دانند. آثار و بناهای تاریخی که در ابیانه وجود دارد، مربوط به دوره‌های ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجار است. این آثار نشان‌دهندة قدمت تاریخی این روستاست.

شمار خانه‌های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۰ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه‏ها تماماً بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه بر زرود بنا شده‌است، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به ‌نظر می‌آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن‌را می‏توان مشاهده کرد. اتاقهای ابیانه به پنجره‌‏های چوبی ارسی مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمی‌های چوبی پیش آمده مشرف بر کوچه‌های تنگ و تاریک‌اند که خود به صورت مناظر جالبی درآمده‌اند. نمای خارجی دیوارهای خانه‏های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده.

از آنجا که در دامنه‌های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏های موردنیاز وجود ندارد، در این روستا چنین رسم شده‌است که هر خانواده انبار غار مانندی در تپه‌های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‏ها حفر شده‌اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است، برای نگهداری دامها و نیز آزوقه زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زندگی مردم ابیانه کشاورزی و باغداری و دامداری است که با روشهای سنتی اداره می‌شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغها مورد استفاده قرار می‌گیرد. گندم، جو، سیب‌زمینی و انواع میوه به ‌خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به ‌دست می‌آید.

در سالهای اخیر فرشبافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به ۳۰ کارگاه در آنجا دایر شده ‌است. در گذشته گیوه‌‏بافی از جمله مشاغل پردرآمد زنهای ابیانه بوده ‌است که امروزه تا حدی متروک شده.

مردم ابیانه به‌سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پرجمعیت و راههای ارتباطی، قرنها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قدیمی و سنتی و از جمله زبان و لهجه کهن خود را حفظ کرده‌اند. زبان مردم ابیانه از زبانهای ایرانی شمال غربی است که البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و هنوز واژه‌های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می‌شود. لباسهای زیبای سنتی، هنوز هم میانشان رواج دارد و در حفظ آن تأکید و تعصب از خود نشان می‌دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه(دبید) و در زنها پیراهن بلندی از پارچه‏های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.

● قدیمی‌ترین اثر تاریخی

قدیمی‌ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده‌ای است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته ‌است. آتشکده ابیانه را نمونه‌ای از معابد زردشتی دانسته‌اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‌شد. اثر تاریخی دیگر این روستا مسجد جامع و منبر چوبی منبت‌کاری آن است که در سال ۴۶۶ قمری ساخته شده ‌است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ ق نوشته شده که مربوط به دوره ایلخانی است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره‌ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستانش تاریخ ۹۵۲ ق مشاهده می‌شود. روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم بوده‌اند؛ و زیارتگاه دیگر ابیانه هینزا نامیده می‌شود.

● قلعه‌ها

ابیانه سه قلعه دارد که عبارتند از:

ـ پال همونه یا تخت ‌هامان که در جنوب غربی ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود ??? سال پیش ساخته شده‌ است و سند ساختش نیز وجود دارد. در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده‌است.

- هرده که در شمال شرقی روستا قرار دارد و به محله هرده تعلق دارد.

- پاله که در شمال غربی روستا قرار دارد و به محله پل تعلق دارد. این قلعه‌ها مربوط به دوره‌های یاغی‌گری بوده که مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی‌های محلی ساخته‌اند و در آن به نوبت کشیک می‌دادند.

● زیارتگاه هینزا

این زیارتگاه در دره‌ای باریک و در دل صخره‌ قرار دارد و تو رفتگی غار مانندی، جزئی از ساختمان بنا شده‌است. ظاهراً این زیارتگاه مربوط به بی‌بی زبیده است که به گفته اهالی تحت تعقیب بود و مردم ابیانه وی را در این اتاقک پناه دادند و سپس به روستای هنجن بردند. برخی این مکان را به آناهیتا نسبت می‌دهند.

● زیارتگاه دو شاهزاده

این زیارتگاه بقعه شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی، از فرزندان امام کاظم(ع) است و دارای حیاط مرکزی است و آب نمای بزرگی که از شاخه اصلی نهر روستا سیراب می‌شود در وسط آن قرار دارد. این زیارتگاه گنبد هشت ضلعی باکاشی کاری فیروزه‌ای دارد. رواق حرم منقش به کتیبه‌هایی است که اخیراٌ مرمت شده‌است.

● مسجد جامع

ابیانه دارای یازده مسجد است که یکی از آنها مسجد قدیمی جامع ابیانه (ملقب به میون ده) است که شبستانش با دری کوتاه به کوچه اصلی راه دارد. کف آن چوبی است و محراب چوبی قدیمی‌اش جزو آثار با ارزش ‌است که تاریخ ساختش به سال ۴۷۷ ق بر می‌گردد.

روی این محراب نقش گل وبوته کنده‌کاری شده و با خطوط برجسته کوفی سوره «یس» در آن حک شده‌است. منبری چوبی مسجد به دوره سلجوقی برمی‌گردد و تاریخ ساختش ۴۶۶ ق است.

در ورودی مسجد نیز با نقش گل و بوته و خطوط برجسته، کنده کاری شده‌است.

شبستان جدید مسجد، تالار بزرگی است که در محوطه میانی آن نورگیری در سقف قرار گرفته ‌ و ستونهایی با سرستون کنده کاری دارد. خود سقف نیز به صورت تخته پوش از چوب گردوست که با نقوش منظم هندسی قاب بندی شده ‌است. این سقف از نوع کرکس پوش است (به شکل بال گسترده کرکس) و بر رویش کتیبه‌هایی از آیات قرآن وجود دارد.