برخورد از نوعی دیگر

نگاهی به نمایش «مرثیه یی برای یک سبک وزن» به نویسندگی و کارگردانی ایوب آقاخانی

با نگاهی کوتاه به مجموعه آثاری که توسط ایوب آقاخانی نوشته شده یا به اجرا درآمده اند، می توان به یک ارزیابی کلی در مورد تعلق خاطر این هنرمند به ساختار داستان در درام دست یافت. نوشته ها و اجراهای پیشین آقاخانی نشان می دهند داستان در آنها تکیه گاه و بستر اصلی همه عناصر و مولفه های تئاتری قرار گرفته و مهم ترین اولویت در فرآیند تولید و اجرا محسوب می شده است. اما جدیدترین نمایش آقاخانی به گونه یی متفاوت جایگاه و اهمیت ساختار داستانی را کاهش داده و در حد موقعیتی داستانی آن را در محور پردازش یک نمایش کمدی تنزل بخشیده است. بر این اساس موقعیت داستانی بدون گسترش دامنه های دراماتیک آن، کلیتی را نتیجه داده که بیشتر در خدمت وظایف ژانر قرار گرفته اند و کمتر به مولفه ها و کارویژه های درام پایبند هستند.

بنا بر آنچه گفته شد اصلاً قصد ندارم نمایش را براساس معیارهای جزیی درام مورد سنجش قرار دهم؛ به خاطر آنکه معتقدم نمایش آقاخانی باید در حوزه فرآیند دریافت و به واسطه نوع و کیفیت ارتباط با مخاطبش ارزیابی شود. اما به هر جهت باید اعتراف کرد «مرثیه یی برای یک سبک وزن» از بسیاری جهات با بیشتر آثار کارگردانش متفاوت است.

در بررسی این تفاوت ها ساختار و اهمیت به داستان را در اولویت قرار داده و لازم می دانم به مواردی چون فرم روایت و اجرا، انتخاب بازیگر، میزانسن ها و حتی به انتخاب ژانر نیز اشاره کنم. هر چند این کمدی را به دشواری می توان با معیارهای کمدی ایرانی و همچنین کمدی غربی مورد سنجش قرار داد.

اما این نمایش یک کمدی است و بالاخره می توان قواعد و قراردادهای این ژانر را در آن مورد جست وجو قرار داد؛ هر چند بهتر می توان گفت این نوع کمدی خاص شیوه کارگردان آن است و بر این اساس به اهدافش هم دست پیدا کرده است. به گونه یی دیگر می توان کار آقاخانی در تولید نمایش را در سیستم ارتباطی هنر تئاتر مورد بررسی قرار داد. «مرثیه یی برای یک سبک وزن» موضوعات و مسائلی را به ریشخند می گیرد که نگاهمان هر چقدر به آن محدودتر شود، موضوع آن کلیت و گستردگی بیشتری پیدا می کند.

نخستین برداشت تماشاگر از نمایش با صحنه محدود شده آن در یک چهارضلعی سفیدرنگ و همچنین صدای گزارشگری که مبارزه یی در داخل رینگ را گزارش می کند، حاصل می شود. بنابراین مواجهه اول ذهنیتی از مبارزه را در تماشاگر و ادراک نامحسوس ذهن او ایجاد می کند که با اولین موقعیت داستان یعنی مواجهه میان هدایت و نگار با فرم خاص میزانسن و موضع آن دو (یکی در موضع ضعف و دیگری قوت) همزمان می شود.

این همان مبارزه یی است که حس اصلی اجرا را در معرض انتقال به تماشاگر قرار می دهد و تا پایان نمایش نیز حفظ می شود، ادامه پیدا می کند و حتی به بحران می رسد و باز در پایان ادامه پیدا می کند. «مرثیه یی برای یک سبک وزن» دقیقاً بر پایه همین مبارزه به عنوان موقعیت داستانی طراحی شده و به سادگی توانسته ظرفیت های کمیک را چه در حوزه گفتار و چه در زمینه موقعیت سازی به خود اضافه کند.

تماشاگر نمایش آقاخانی اما ضمن درک و دریافت موقعیت کنایی، بیشترین لذت را از کمدی گفتار و زبان کنایه آمیز و طنز این اثر می برد. اجازه بدهید یادآوری کنیم که از میان انواع کمدی یکی از متداول ترین ها و محبوب ترین انواع، طنز است که آقاخانی همین شیوه را برای پرداخت اثرش انتخاب کرده است. «مرثیه یی برای یک سبک وزن» با توجه به آنچه گفته شد با موقعیت داستانی کنایه آمیز و زبان طنزی که ریشه در خواست های تماشاگر یا همراهی با زمانه مخاطب دارد، رگ خواب دریافتگرش را خوب پیدا کرده است. نمایش در طول مدت اجرا ترفندهای گوناگونی را برای ارتباط گرفتن با مخاطب و انتقال مضامین و همچنین به خنده واداشتن آنها به کار می برد و به همین دلیل نیز موفق می شود به هدفش دست پیدا کند.

اما در عین حال اجرا همیشه در ارائه یک کمدی یکدست و روان موفق نیست و این یکدستی زمانی با اشکال مواجه می شود که آقاخانی در بخش هایی از نمایش اش قصد مقدمه چینی و زمینه سازی برای ارائه پیام و حرف خاصی را دارد؛ به عنوان نمونه فصل نخست حضور هدایت در کافه عمو خسرو را به خاطر بیاورید. این فصل از نمایش زمینه یی است که مقدمات موقعیت های بعدی را فراهم می کند اما خود این فصل نمایش در ارائه مولفه های کمیک و هماهنگی با سایر بخش های کار با کاستی هایی مواجه می شود.

البته باید توجه داشت ایوب آقاخانی کمدی کار نیست و چنین تجربه یی را نمی توان در سوابق تئاتری اش سراغ گرفت. به علاوه اینکه پیشتر اشاره کردیم، «مرثیه یی برای یک سبک وزن» به همه اهداف یک کمدی موفق دست پیدا می کند، اما خود را به رعایت قوانین و قواعد کمدی ملزم نمی سازد.

نمایش آقاخانی موفق است و روی مخاطبش تاثیر می گذارد، مخاطب را به خنده وامی دارد و محتوای مورد نظرش را انتقال می دهد، اما ضعف هایی در به کارگیری قواعد ژانر دارد که نمی توان از آنها چشم پوشی کرد.

نمایش همواره با کدها و کنایه های به روزش می تواند به عنوان یک کمدی تاثیرگذار باشد. شاید به کنایه بتوان گفت این نمایش تنها برای مخاطب امروز یک کمدی موفق است و شاید یک سال دیگر این تاثیرات را روی تماشاگر نگذارد و موفق هم نباشد. در کنار اینها آقاخانی تا اندازه مطلوبی توانسته همه مولفه های تئاترش را در جهت تناسب و هماهنگی به هم نزدیک کند. طراحی صحنه در عین حال که فضای رینگ مبارزه را تجسم می بخشد با به کارگیری دکور کاربردی و کوچک، محدوده بیشتری را برای به چشم آمدن مبارزه قهرمانان بازیگرش باز گذاشته است. همین دکور در ضمن، با حرکت و تغییر اجازه سکون و ایستایی دیداری را هم به صحنه نمی دهد. مثلاً تماشاگر دو بار مکان کافه عمو خسرو را می بیند اما جای دکور در صحنه، در این دو صحنه دو جای متفاوت است.

ساختار روایت که چند (شش راند) فصل منقطع را شامل می شود نیز به نوعی با مدیریت روایت همان مبارزه ژرف ساختی و موقعیتی در تناسب و هماهنگی است و به خوبی توانسته موضوع و محتوا را در انطباق با هم قرار دهد.

لباس هم شکل بازیگران و همچنین زیرکی آقاخانی در استفاده از اسم های واقعی آنها در دنیای نمایش هم ضمن قرار دادن برخی از جزییات در کنار اشاره های طنزآمیز، به موضوع و موقعیت ویژه نمایش کلیت بخشیده و ذهن مخاطب را در تعمیم بخشی کنایه های نمایش آزاد گذاشته است. «مرثیه یی برای یک سبک وزن» در بهترین حالت آن می تواند از منظر فرآیند دریافت نقد شود. این نمایش یک کمدی است، کارویژه های کمدی را در خود دارد و به اهداف یک کمدی موفق هم دست پیدا می کند، از همه مهم تر اینکه مخاطبانش به شدت با آن ارتباط برقرار می کنند و کیفیت این ارتباط را از تشویق های مکرر آنها و نوع مواجهه شان با نمایش می توان به راحتی حدس زد. بنابراین به نظر نمی رسد چیزی وجود داشته باشد که نمایش بخواهد اما آن را به دست نیاورده باشد.

مهدی نصیری