زاد و مرگ واژگان

یک مکالمه ۳۰ دقیقه ای را ضبط کنید تعداد واژگان را بشمارید واژگان تکراری را حذف کنید با واژگان بجا مانده, تنها می توان به مکالمه ای پنج دقیقه ای پرداخت باور ندارید امتحان کنید

یک مکالمه ۳۰ دقیقه ای را ضبط کنید. تعداد واژگان را بشمارید. واژگان تکراری را حذف کنید. با واژگان بجا مانده، تنها می توان به مکالمه ای پنج دقیقه ای پرداخت! باور ندارید؟ امتحان کنید!

به واقع چه شده که کاربرد واژگان غنی فارسی محدود شده است؟ آیا علت، کم حوصلگی افراد جامعه است که کمتر به سراغ واژگان مختلف می روند؟ آیا میزان مطالعه کم شده است؟ یا نه، باید علت را در جای دیگر جست وجو کرد؟

از ابتدای قرن بیستم که وسایل ارتباط جمعی گسترش پیدا کردند و ملل مختلف جهان به یک باره در جست وجوی یافتن هویت و استقلال خود برآمدند، «زبان» در کانون اعتناء قرار گرفت. زبان به عنوان پلی میان گذشته و حال ملل و اقوام گوناگون به حساب می آید و به نوعی به انسان هویت می دهد. پس بی دلیل نیست که از آن زمان تاکنون در اغلب کشورها مراکز، فرهنگستان ها و به طور کلی مکان های علمی و تاریخی مهمی دایر شدند که هدف آنها صیانت از زبان و گویش ملی و تقویت آن در برابر هجمه فرهنگ های بیگانه بوده است. در برخی کشورهای آفریقایی که سال ها مستعمره اروپائیان بوده اند، اغلب، زبان رسمی فرانسوی، انگلیسی و یا پرتقالی است. یعنی نوعی تضاد و ناهمگونی میان نژاد و هویت با زبان و گویش رایج در جامعه! نتیجه آن که؛ طیف گسترده ای از مردم آن کشورها، حس بی هویتی یا دور بودن از هویت اصلی خود را تجربه می کنند. این یعنی تهی شدن از باورهای اجتماعی و ملی و سرآخر قرار گرفتن در سراشیبی مشکلات عمیق و ریشه ای فرهنگی!

این که امروزه برخی مردم از واژگان کمتری استفاده می کنند و گاه دیده یا شنیده می شود که میل به بهره گیری از واژگان بیگانه دارند، اتفاق ساده ای نیست و اگر از آن غفلت شود نتایج سوئی در پی خواهد داشت. شاید در نظر برخی از صاحب نظران ساخت واژگان جدید و وارد کردن آنها در زبان فارسی یکی از راه های علاج این عارضه باشد. این درست! اما به تجربه دیده می شود که بسیار اتفاق می افتد عموم مردم از واژگان تازه ساز استقبال چندانی نمی کنند. از طرفی بسیاری از واژه ها، با وجود گذشت سال ها از ساخت و ارائه شان هم هدف استفاده قرار نمی گیرد و اگر هم شنیده یا خوانده می شود عموما از جانب رسانه های جمعی چون تلویزیون، رادیو و مطبوعات است.

برای این که از زبان در جامعه صیانت کرد باید از راهکارهای مختلفی بهره برد. راهکار نخست؛ نگهداری واژگان کهن، جلوگیری از ورود بی رویه واژگان بیگانه و ساخت واژگان جدید بنابر ضروریات است. پس این که گاهی اوقات برای واژگان تاریخ مصرف تعیین می کنند و می گویند که فلان واژه بسیار قدیمی است و باید دور انداخته شود، سخنی به گزاف است. یک واژه هیچگاه از گردونه زبان خارج نمی شود، مگر این که مردم خودشان آن را بنابر دلایلی چون طویل بودن و سخت بودن تلفظ، کنار بگذارند. یا این که از نظر علمی کاربردی نداشته باشد. خوشبختانه، زبان فارسی یک زبان غنی و گسترده است و اغلب برای معادل های بیگانه واژگان مناسبی دارد. از این رو ضروری است قبل از این که کلمه ای از زبان بیگانه وارد زبان فارسی شود و مورد استفاده همگان قرار گیرد، برای آن معادل مناسبی ساخته گردد. به عنوان مثال هر چند تلفظ واژه «ناتورالیسم» راحت است، اما وقتی می توان واژ ه ای چون «طبیعت گرایی» در مقابل آن قرار داد، بهتر است از آن استفاده شود. در این میان کسانی که متصدیان ساخت واژگان جدید هستند، باید ظرایف را به خوبی رعایت کنند، یعنی از سویی به نوع ساخت واژگان در زبان فارسی چون پیوستن بن واژه باوند، همراه کردن چند واژه، قاعده ریخت شناسی و نحوی واژه و نیز قاعده لغوی و معنایی اعتنایی جدی کنند. از طرفی دیگر، باید به خروجی کارشان و این که واژه جدید تا چه حد به راحتی تلفظ می شود و از طرف مردم مورد استقبال قرار می گیرد، دقیق شوند تا چنین؛ واژه هایی جدید به خوبی در گردونه زبان به کار افتد. اتفاقی که باعث غنای زبان فارسی از نظر تعدد واژگان و کاربرد آنها می شود.

گام بعدی در جهت اعتلا و کاربرد واژگان در زبان فارسی ، فعالیت رسانه های جمعی به خصوص صدا و سیما است که در این میان به دلیل طیف وسیع مخاطب، نقش سیما پررنگ تر است. بهره از متون اصیل و درست، و انتخاب مجریان تلویزیون، برپایه کاربرد صحیح ادبیات فارسی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. متأسفانه به دفعات در برخی برنامه های تلویزیون، مخصوصا برنامه های زنده که بی بهره از نوشتار قوی اند، مجریان زبان و واژگان فارسی را به درستی بکار نمی گیرند. اینان گاه نیز به صورت بداهه، از ترکیبات و کنایه هایی استفاده می کنند که نه تنها ریشه تاریخی ندارند، بلکه به نوبه خود، آفتی برای زبان محسوب می شوند. مثلا استفاده از کنایه های من درآوردی چون «کلید کردن» و یا واژگان بی ریشه ای چون «خفن» آنچنان ریشه های زبان را از هم می پاشد که وقتی به خودمان می آییم که کار از کار گذشته است.

باور کنیم صیانت از واژگان زبان یک ضرورت است. اگر این باور در بطن جامعه نهادینه شود، گام بلندی در پاسداشت زبان فارسی برداشته ایم.

اکبر خورد چشم