فرار یا گردش مغزها

مسئله مهاجرت و مقوله فرار مغزها همواره یکی از دغدغه های اساسی و مهم در کشورهای در حال توسعه بوده است علمای علم اقتصاد همواره در تلاش بوده اند تا راه های مناسب و عملی برای مبارزه با این پدیده ارائه کنند

مسئله مهاجرت و مقوله فرار مغزها همواره یکی از دغدغه‌های اساسی و مهم در کشورهای در حال توسعه بوده است. علمای علم اقتصاد همواره در تلاش بوده‌اند تا راه‌های مناسب و عملی برای مبارزه با این پدیده ارائه کنند. در این جهت آنان توسعه انسانی را به‌عنوان یکی از عوامل کاهش فقر و توسعه اقتصادی برشمرده‌اند و این امر را یکی از راه‌کارهای جلوگیری از مهاجرت نیروی انسانی دانسته‌اند. متأسفانه فرار مغزها درست از همین جهت به کشورهای در حال توسعه آسیب وارد می‌آورد. آسیبی که جبران آن ساده نیست. به لحاظ ماهیت اجتماعی این پدیده، مبارزه مکانیکی با آن مقدور نیست و باید راه‌کارهای مناسبی برای کاهش این معضل یافت.

به‌طور کلی مهاجرت به‌طور اعم و مهاجرت نیروهای متخصص به‌طور اخص زمای یک پدیده منفی تلقی می‌شود که در داخل کشور به تخصص آنها نیاز مبرم وجود داشته باشد و مهاجرت آنها به‌گونه‌ای باشد که ارتباط شغلی و علمی آنان با داخل کشور به میزان زیادی قطع شود.

در مقابل اصطلاح دیگری وجود دارد که به گردش مغزها Brain circulation مشهور است و آن هنگامی است که نیروهای نخبه یک کشور که به کشور دیگری عزیمت نموده و در آن کشور اقامت یافته‌اند با ایجاد ارتباط علمی منظم و مستمر با کشور خود در حد امکان به پیشرفت علمی کشور در زمینه‌های مختلف از طریق انتقال علوم و فنون کمک نمایند.

از این منظر مسئولان کشورها باید برای ایجاد توانائی در مراکز علمی و ارتقاء توسعه علمی و همچنین جلوگیری از افزایش روند بدون بازگشت مهاجران برنامه علمی داشته باشند و در برخی عرصه‌های علمی و فنی حتی به استقبال مهاجرت حساب شده نیروهای انسانی کارآمد نیز بروند.

امروزه دو راه‌ کلی زیر برای مسئله مهاجرت در نظر گرفته می‌شود:

۱. یکی بازگشت مهاجران به وطن (گزینه بازگشت)

گزینه بازگشت در چند کشور تازه صنعتی چون سنگاپور و کره‌جنوبی با کشورهای بزرگ در حال توسعه نظیر هند و چین با موفقیت به سامان رسیده است (Meyer، سال ۱۹۹۹) در این کشورها برنامه همه‌جانبه‌ای از سال ۱۹۸۰ به اجراء گذاشته شده تا بسیاری از متخصصان به وطن بازگردداند و شبکه‌هائی تدارک دیده شده تا بازگشت‌کنندگان به‌نحو مطلوبی جایگاه خود را یافته و مثمرثمر واقع شوند.

۲. بسیج کردن و همراه نمودن آنها با توسعه کشور از راه دور (گزینه استفاده از مهاجران)

گزینه استفاده از مهاجران جدیدتر است و به‌نظر عملی‌تر می‌آید: در این‌ گزینه بازگشت بسیاری از مهاجران تقریباً غیرممکن فرض می‌شود. اکثر مهاجران در خارج تثبیت شده‌اند، مشاغل و درآمدهای مناسبی دارند و در شرایطی کار می‌کنند که بسیار بهتر از شرایط همتایان آنها در کشور مادری است.

تایلند یکی از کشورهائی است که با مسئله فرار مغزها برخورد منسجم و مشخصی دارد این کشور پروژه‌ای تحت عنوان ”فرار معکوس مغزها“ داشته که آن را سریع‌ترین و کوتاه‌ترین راه ارتباط با متخصصین تایلندی خارج از کشور می‌داند.

مثلاً این سازمان برای افرادی که مایل باشند چند ماه از سال را در تایلند و در یک آکادمی برای انجام یک تحقیق یا یک برنامه کاری حضور داشته باشند مخارج سفر به تایلند و دستمزد و سرمایه لازم برای تحقیق را می‌پردازد. یا به متخصصینی که تمایل به بازگشت دائمی به وطن و کار در ارگان‌های دولتی خصوصی را داشته باشند کلیه مخارج تحصیلی که در کشور مقصد داشته‌اند را پرداخت می‌کند. علاوه بر این، این سازمان خدمات برجسته دیگری از قبیل تهیه بلیط، اجازه کار و سایر تسهیلات بازگشت به وطن را نیز ارائه می‌کند. علاوه بر سازمان ملی توسعه علم و فن‌آوری، مؤسسه ACECOMS نیز اقدام به برگزاری مجموعه سمینارهائی در تایلند و سراسر کشورهای جهان در راستای برقراری ارتباط میان تایلندی‌های مقیم کشور خودشان و سایر کشورها کرده است.

کشورهای اروپائی به‌خصوص فرانسه نیز متوجه فرار مغزها از کشور خود به آمریکا هستند. این کشورها نسبت به این امر حساس بوده و برای مقابله با آن راه‌کارهای زیر را دنبال می‌نمایند:

۱. مطالعه و بررسی علل مهاجرت خبرگان از اروپا به آمریکا

۲. بحث عمومی حول مسئله و برگزاری کنفرانس در زمینه آن

۳. اطلاع‌رسانی و تبلیغات برای مقابله با این پدیده با تکیه بر علایق ملی و میهنی نخبگان

۴. افزایش بودجه‌های تحقیقاتی

۵. ترمیم پرداخت به نخبگان

۶. سعی در پیشی گرفتن از آمریکا در زمینه‌های مختلف علم و فن‌آوری

این در حالی است که در بین کشورهای اروپائی توجه به گردش مغزها کمتر به چشم می‌خورد.

دو کشور هند و چین به واسطه تعداد بسیار زیاد مهاجرین و توسعه سریع اقتصادی از جمله مهم‌ترین کشورها در ارتباط با مقابله با فرار مغزها هستند.

راهی که هند طی نموده را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

۱. افزایش شدید تولید نیروی انسانی متخصص به‌طوری که علی‌رغم مهاجرت وسیع نخبگان، کشور دچار کمبود و نقصان نشود. این راه‌برد که در هند به‌خوبی عملی شده است امروزه یکی از اهرم‌های جذب شرکت‌های بزرگ خارجی برای سرمایه‌گذاری در هند است.

۲. توسعه علمی کشور از طریق تأسیس مراکز تحقیقاتی مختلف و تخصیص بودجه‌های مناسب برای تحقیقات

۳. عدم جلوگیری از خروج متخصصین از هند و تمرکز بر استفاده از پدیده گردش مغزها، همان‌طور که همه می‌دانیم هند در این زمینه نیز زبانزد خاص و عام است.

۴. فراهم آوردن زیرساخت‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری هندی‌های مقیم خارج و خارجیان

۵. ایجاد پارک‌های فن‌آوری مختلف در داخل کشور هند

۶. حفظ و برقراری رابطه خوب با آمریکا و اروپا در جهت تعمیق روابط اقتصادی با آن کشورها و راحتی هندیان مقیم آن مناطق برای تعامل اقتصادی با کشور خود

راه چین از دیدگاه‌های مختلفی با راه هند متفاوت است. مهم‌ترین ویژگی‌های راه چین را می‌توان موارد زیر دانست:

۱. تکیه بر همبستگی فرهنگی چینیان در سراسر جهان

۲. تأکید بر اقتدار و عظمت چین و از این طریق دمیدن حس غرور و وطن‌پرستی در بین چینیان داخل و خارج

۳. احراز سریع‌ترین نرخ توسعه اقتصادی در جهان برای مدتی طولانی که باعث شده تا سطح زندگی در چین به ‌طرز محسوسی ارتقاء پیدا کند.

۴. فراهم کردن زمینه مناسب برای سرمایه‌گذاری خارجیان که باعث شده همه در سرمایه‌گذاری در چین از یکدیگر سبقت بگیرند.

۵. سرمایه‌گذاری بسیار وسیع در امر تحقیق و توسعه و تلاش برای قرار دادن چین در صفاول تولیدکنندگان فن‌آوری در جهان. فعالیت جدی چین در این زمینه فن‌آوری هسته‌ای، و اخیراً فن‌آوری فضائی نمودی است از این تلاش.

۶. ایجاد پارک‌های فن‌آوری و مناطق ویژه اقتصادی در نقاط مختلف چین

در میان موارد فوق، مهم‌ترین عامل جذب چینی‌ها را می‌توان ابتدا فرهنگ آنها ارزیابی نمود و در مرحله بعد بر موفقیت چشمگیر چین در عرصه اقتصادی دست گذاشت.

در ایران تلاش‌ها و مطالعات مختلفی در زمینه مبارزه با این پدیده صورت گرفته است به‌طور مشخص وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی هر دو مطالعات مختلفی را انجام داده و راه‌کارهائی را پیشنهاد نموده‌اند. دفتر ریاست جمهوری نیز در این زمینه فعالیت داشته و برنامه‌های مختلفی را برای جذب با حفظ ارتباط با ایرانیان مقیم خارج از کشور تدارک دیده است. علاوه بر این موارد سایر سازمان‌ها و نهادها نیز در حد مأموریت و فراخور خود به این مسئله توجه نموده‌اند.

در مجموع در مورد اقدامات ایران برای مقابله با مشکل فرار مغزها می‌توان موارد زیر را بیان داشت:

۱. از لحاظ اجرائی سازمان‌های مختلف در ارتباط با این مسئله فعالیت نموده و برنامه داشته‌اند.

۲. گسترش جدی کمیت و کیفیت تولید نیروی انسانی در کشور، تا حد زیادی خسارات ناشی از مهاجرت نخبگان را کاهش داده است. حتی در برخی موارد (نظیر پزشکان) علی‌رغم مهاجرت کشور با مشکل اشتغال نیروهای متخصص روبه‌رو است. به‌طور کلی مسئله کشور ما مسئله استفاده زا توان بالقوه ایرانیان خارج از کشور است و نه عدم دسترسی یا عدم وجود نیروی متخصص در داخل.

۳. گسترش کیفی و کمی امر تحقیقات و برقراری کنفرانس‌های علمی بین‌المللی گام دیگری است که به‌طور غیرمستقیم بر امر جذب ایرانیان تأثیر داشته است.

۴. گسترش کمی و کیفی بدنه علمی کشور (استید و هیئت علمی دانشگاه و پژوهشگاه‌ها) و ترمیم پرداخت به آنها آهنگ مهاجرت را کند کرده است.

۵. توجه و گرامیداشت ایرانیان موفق (از لحاظ علمی، فرهنگی و اقتصادی) گام دیگری است که به‌طور مستقیم بر جذب ایرانیان مقیم خارج تأثیر داشته است.

۶. بهبود وضعیت اقتصادی و تعامل مؤثرتر در سطح جهانی

۷. شناسائی جمع کثیری از متخصصان مقیم خارج به‌خصوص آمریکا

۸. مطالعه و بررسی علل مهاجرت و روش‌های مقابله با آن