نقش ادبیات کودکان و نوجوانان در پاسخگویی به نیازهای آنان

کتاب های کودکان و نوجوانان نقش عمده ای در پاسخگویی به نیازها و رفع مشکلات آنان دارند شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان و معرفی کتاب های متناسب با نیازها, بحث عمدهٔ این مقاله می باشد چنین روشی به منظور پاسخگویی به نیازها و حل مشکلات روحی, کتاب درمانی نامیده می شود

کتاب‌های کودکان و نوجوانان نقش عمده‌ای در پاسخگویی به نیازها و رفع مشکلات آنان دارند. شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان و معرفی کتاب‌های متناسب با نیازها، بحث عمدهٔ این مقاله می‌باشد. چنین روشی به‌منظور پاسخگویی به نیازها و حل مشکلات روحی، کتاب‌درمانی نامیده می‌شود.

از جمله نیازهای مورد بحث، نیازهای عاطفی، اجتماعی، مذهبی، نیاز به دانستن و ارضای حس‌کنجکاوی، نیاز به ارتباط با طبیعت، نیاز به شناخت استعدادها و توانایی‌ها می‌باشد. در رابطه با ارضای هر نیاز، تعدادی کتاب مناسب معرفی می‌گردد و درنهایت از موانعی که ممکن است تأثیر این روش، یعنی کتاب‌درمانی را در پاسخگویی به نیازها یا درمان مشکلات کم کنند، نیز یاد می‌شود.

این مقاله نیازهای گوناگون کودکان و نوجوانان را از دیدگاه «مازلو» روانشناس انسانگرا، و نیازهای مورد توجه از دیدگاه مؤلف را بررسی می‌کند و برای هریک از نیازها، انواع کتاب‌هایی را که در پاسخگویی به آن نیازها مؤثرند نام می‌برد. جایگاه نیازهای مورد توجه مؤلف، در هرم نیازهای «مازلو» مشخص می‌شود ودلایلی که به موجب آن‌ها کتاب‌های انتخاب‌شده قابلیت پاسخگویی به نیازهای تعیین‌شده توسط «مازلو» را دارند، مختصراً شرح داده می‌شوند. در این نوشته، منظور از منابع خواندنی آن دسته از ادبیات کودکان است که با هدف آموزش، تربیت، و پرکردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان تهیه شده‌اند و به‌طور غیرمستقیم مقصود خود را بیان می‌کنند.

بررسی متون نشان می‌دهد که کتابداران، پزشکان، روانشناسان و معلمان مدارس از جمله گروه‌هایی از جامعه هستند که بیشتر از دیگران به ارزش و اهمیت ادبیات کودکان و نوجوانان در رشد شخصیت و رفتار آنان توجه نشان می‌دهند. مطالعهٔ کتاب، بخصوص داستان، به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا شناخت لازم از خود را به‌دست آورند یا به ویژگی‌های خاص شخصیتی خود مانند خجول‌بودن پی‌ببرند و درک بهتری از پیچیدگی فکر، رفتار انسان، و ارتباط این رفتار با ویژگی‌های شخصیتی به دست آورند و به این ترتیب، به سلامت فکری لازم برسند. شناخت از خود، با مطالعهٔ داستان و از راه تعامل با شخصیت یا شخصیت‌های داستان به دست می‌آید.

«گلدینگ» و «گلدینگ»[۲] معتقدند با مطالعهٔ کتاب، تغییر از طریق پالایش درونی[۳]، بینش[۴]، یا تقلید رفتار شخصیت‌ها صورت می‌گیرد. برخی از پژوهشگران و صاحبنظران در رابطه با اثرات مطالعهٔ داستان و سایر منابع، پژوهش‌هایی انجام داده‌اند یا به گزارش تجربه‌ها و نظریه‌ها پرداخته‌اند.[۵] از جمله، پژوهش‌های انجام شده توسط «هیز» و «آمر» نشان داد که ۲۷ دانش‌آموز با سن ۱۶ـ۷ سال، پس از مطالعهٔ یک داستان که بر مقابله با مشکل تأکید داشت، بهتر توانستند بیماری دیابت خود را کنترل کنند. نتایج پژوهش «مارلو» و «میکوک» نیز تاحدی نتایج پژوهش «هیز» و «آمر» را تأیید کرد. در این نتایج توصیه شده که چون شناخت از خود، کلیدی برای حل مشکلات است، درصورت توصیهٔ کتاب برای مطالعه، باید دقت شود که محتوای آن، خواننده را به‌سوی کسب این شناخت هدایت کند. همچنین، کتاب باید برای کودک و نوجوان امکان همانند‌سازی را به‌وجود آورد و به شناخت ارزش‌ها و به کسب درک، آرامش و امید کمک کند.

سایر پژوهش‌ها نیز به نتایج مشابهی دست یافته‌اند و یادآور می‌شوند که اگر کودکان و نوجوانان با خواندن کتاب‌های مناسب بتوانند وجه اشتراکی بین احساسات، توانمندی‌ها یا مشکلات خود و شخصیت‌های داستان پیدا کنند، شناخت بهتری نسبت به آن حالت‌ها به‌دست می‌آورند، به صحبت‌کردن دربارهٔ آن‌ها می‌پردازند، بینش لازم نسبت به این امور را کسب می‌کنند، و درصورت بروز مشکل می‌توانند به حل آن بپردازند. همانند‌سازی و نتیجهٔ آن (یعنی شناخت)، امکان بحث و برون‌ریزی احساسات (یعنی تخلیهٔ هیجانات)، از جمله مزایای کتاب‌خوانی برای رشد شخصیت و حل مشکلات هستند.

چون کودکان و نوجوانان دارای احساسات، توانمندی‌ها و مشکلات متفاوتی هستند ‌ـ به عبارت دیگر، چون دارای ویژگی‌های شخصیتی گوناگونی هستند و نیز در زمان‌ها و دوران‌های مختلف زندگی، نیازهای متفاوتی دارند، ضروری است که نیازهای آنان شناسایی شود. در صورت شناسایی این نیازها می‌توان کتاب‌های مناسب برای هر نیاز را توصیه کرد.

«نیاز عبارت است از نیرویی که از ذهن و ادراک آدمی سرچشمه می‌گیرد و اندیشه و عمل را چنان تنظیم می‌کند که فرد به انجام رفتار می‌پردازد تا وضع نامطلوبی را درجهتی مطلوب تغییر دهد و حالت نارضایتی را به رضایت و ارضای نیاز تبدیل کند».[۶]

روانشناسانی مانند «کارل راجرز»[۷]، «اریک فروم»[۸] و «هنری الکساندر ماری»[۹] از جمله صاحبنظرانی بودند که برای نیازهای انسانی تقسیم‌بندی‌هایی کردند. ولی نظریه‌های «مازلو»[۱۰] روانشناس انسانگرا، بیشتر مورد توجه است.

از دیدگاه «مازلو» (۱۹۶۷) نیازهای انسانی در پنج گروه و سلسله‌مراتب زیر، که به هرم نیازها از دیدگاه «مازلو» معروف است، دسته‌بندی می‌شوند:

ـ نیازهای فیزیولوژیک، یا نیاز به آب، غذا، هوا، و مانند آن‌ها؛

ـ نیازهای مربوط به ایمنی، یا نیاز به احساس امنیت و داشتن محیطی امن؛

ـ نیازهای مربوط به عشق و محبت، یا نیاز به داشتن روابط محبت‌آمیز با دیگران؛

ـ نیازهای مربوط به احترام و عزت نفس، یا نیاز به کسب احساس اعتماد و مورد پذیرش قرارگرفتن؛

ـ نیازهای مربوط به خودشکوفایی، یا نیاز به شناسایی و تحقق استعدادها.

او معتقد است که در شرایط بسیار ابتدایی، نیازهای اساسی مانند نیازهای فیزیولوژیک و ایمنی شکل‌دهندهٔ رفتار هستند و در صورتی که این نیازها ارضا شوند، نیازهای دسته‌های بعدی، هدایتگر رفتار خواهندبود؛ درعین حال، معتقد است که این نیازها قطعی و انعطاف‌ناپذیر نیستند.

به نظر «مازلو» رفتارهای آدمی منشأ چند‌گانه دارند و افزون بر نیازها، محرک‌های بیرونی نیز در ارضای آن‌ها دخیل‌اند (همان). از جملهٔ این محرک‌ها می‌توان به اطلاعات و تجربه‌هایی که باید به افراد منتقل شوند اشاره کرد. مطالعهٔ داستان‌های مناسب موجب انتقال اطلاعات و تجربه‌ها به طور غیر‌مستقیم می‌شود و با شناختی که در فرد، نسبت به شخصیت خود و دیگران به‌وجود می‌آورد، بینش، ارزش‌ها و رفتارهای او را متحول می‌کند. به نیازهای مطرح‌شده توسط «مازلو» نیز می‌توان با اطلاعات به‌دست‌آمده از طریق داستان‌ها و دیگر کتاب‌های کودکان، پاسخ داد.

● انواع نیازهای کودکان و نوجوانان

برای این‌که بتوان براساس هرم نیازهای «مازلو» به نیازهای کودکان و نوجوانان پاسخ داد، باید مشخص کرد که در رابطه با هر نیاز، چه نوع از منابع خواندنی است که اطلاعات و تجربه‌های لازم را در اختیار آنان قرار می‌دهد. مطالعهٔ کتاب‌های خواندنی مناسب که باتوجه به نیازهای آنان تهیه شده، منبع اطلاعاتی مناسبی برای آن‌ها است که فرصت لازم را برای پاسخگویی به نیازها، از طریق افزایش شناخت آنان نسبت به خود و محیط اطراف فراهم می‌آورد. در این قسمت، نیازهای اطلاعاتی کودکان و نوجوانان مورد بررسی قرار می‌گیرد، منابع خواندنی مناسب معرفی می‌شوند و جایگاه آن‌ها در هرم نیازهای «مازلو» مورد اشاره قرار می‌گیرد.

۱) نیازهای عاطفی

دوست‌داشتن و دوست‌داشته‌شدن و مورد محبت قرارگرفتن از نیازهای مسلم هر انسان است و این نیاز در کودکان و نوجوانان کاملاً محسوس است؛ اگر فرصت محبت‌کردن برای آنان فراهم شود، یقیناً توانایی جلب توجه دیگران و ایجاد فرصت برای این‌که دیگران نیز بتوانند آنان را دوست داشته باشند و به آنان توجه کنند نیز به‌وجود خواهد آمد. همان‌گونه که اشاره شد، همهٔ انسان‌ها دارای این نیاز عاطفی هستند، ولی همهٔ آنان توانایی ابراز محبت خود به دیگران، و توانایی جلب محبت دیگران را ندارند. این ناتوانی ممکن است نتیجهٔ محرومیت از محبت کافی در دوران کودکی، و ریشهٔ بسیاری از مشکلات روحی در نوجوانی و بزرگسالی باشد.

یکی از راه‌های ارضای این نیاز و فراهم کردن امکان چشیدن طعم شیرین محبت‌کردن و محبت دیدن، استفاده از کتاب‌هایی است که رنگ و بوی عاطفی دارند، مانند کتاب‌هایی که ارتباط نزدیک حیوان و انسان، و انسان‌ها را نسبت به هم نشان می‌دهند. مثلاً در کتاب شبان کوچک در غار، بره، بز و پسرک چوپان در تاریکی غار محبوس می‌شوند. این حیوانات از ترس صدای مهیب غرش کوه به چوپان جوان پناه می‌آورند و در کنار او احساس امنیت می‌کنند. در همین کتاب، فداکاری سگ چوپان جوان، که با کمک دختر کوچکی، تا نجات صاحب جوان خود آرام ننشست، هیجان خاصی به داستان می‌بخشد و رابطهٔ عاطفی بین حیوان و انسان را نشان می‌دهد.

کتاب جوراب پشمی داستان فداکاری پسر جوانی است که با کار و تلاش بسیار، جوراب پشمی که آرزوی خریدنش را داشت تهیه می‌کند؛ ولی به‌جای این‌که خود لذت پوشیدنش را احساس کند، آن را به دوستش، که می‌داند او نیز خیلی به آن نیاز دارد هدیه می‌کند. او با این عمل، سرشار از غرور می‌شود و انقلابی در درون خود ایجاد می‌کند. در داستان اولین انشا، درک عمیق معلم انشا از وضعیت دانش‌آموزی که انشای خود را ننوشته ولی خیلی زیبا آن را از روی دفتر سفید می‌خواند، اثری فراموش‌نشدنی بر روحیه او می‌گذارد. او پس از جدا شدن از معلم، به‌جای راه رفتن می‌دود و می‌پرد و بدین‌وسیله شادی درونی خود را نشان می‌دهد.

کتاب مادر، مادر است نیز به بیان احساسات عاطفی مادر سنجاب به بچهٔ خود می‌پردازد و به خواننده احساس مادر بودن، تعلق و عاطفه را نشان می‌دهد. راز آواز، داستان دیگری از همدردی و درک متقابل احساس است. این درک در کتاب مادر، مادر است به رهایی بچهٔ سنجاب، و در این کتاب به آواز خواندن بلبلی که آوازش را گم کرده‌بود، منجر می‌شود.

تنها نبودن در غم و گرفتاری، که از طریق همانندسازی با شخصیت‌های داستان پیش می‌آید، در آرامش و رهایی از اضطراب تأثیر بسزایی دارد. غروری که از محبت‌کردن یا محبت‌دیدن در کودکان و نوجوانان ایجاد می‌شود، مانند پایه‌های محکمی در شخصیت آن‌ها و برای ساختن زندگی سالم شکل می‌گیرد. کتاب‌هایی از جمله داستان‌های یادشده، به نیازهای مربوط به عشق و محبت و نیز عزت نفس در هرم نیازهای «مازلو» پاسخ می‌گویند.

۲) نیازهای اجتماعی

در دنیای رو به تحولی که در آن، ارتباط و توانایی برقراری ارتباط با دیگران نقش عمده‌ای در موفقیت افراد دارد باید به نیازهای اجتماعی توجه بسیار شود. کودکان و نوجوانان درصورتی که بتوانند با بزرگسالان، با همسالان خود، با افراد بیگانه، با معلم و با والدین ارتباط مناسب برقرار کنند، قادر خواهند بود بسیاری از نیازها و مشکلات خود را در زندگی برطرف کنند. معمولاً این افراد در برخورد با دیگران از اعتمادبه‌نفس لازم برخوردارند و می‌دانند مشکلی را که در رابطه با دیگران یا در همکاری با دیگران دارند، چگونه حل کنند. داشتن فرصت کافی برای برخورد با دیگران به‌تدریج امکان شناخت شخصیت‌ها و توانایی برقراری ارتباط با شخصیت‌های مختلف را فراهم می‌آورد؛ فرد می‌تواند به مشکلات شخصیتی خود نیز پی‌ببرد و در جهت اصلاح آن‌ها برآید. اعتماد به نفسی که در برخورد با دیگران به دست می‌آید، کلید اصلی حل بسیاری از مشکلات شخصیتی فرد، و حل مشکلات دیگران است. مجموع این توانایی‌ها زیربنای یک زندگی اجتماعی سالم را فراهم می‌آورند.

از جمله عواملی که در ساختن زندگی اجتماعی سالم و توانایی ارتباط با دیگران اثر دارند، مطالعهٔ کتاب‌هایی است که توانایی برقراری ارتباط با دیگران، و روحیهٔ همکاری و همیاری را در افراد تقویت کنند. بهترین نان برای مهربان‌ترین حیوان از جملهٔ این کتاب‌ها است. این کتاب، از دیدگاه‌های مختلف می‌تواند مورد توجه صاحبنظران ادبیات کودکان باشد. یکی از این جنبه‌ها، تأثیر خاصی است که از نظر زندگی اجتماعی بر خوانندگان جوان دارد: نان خوشبویی پخته شده و قرار است به مهربان‌ترین حیوان داده شود. جستجو برای پیداکردن مهربان‌ترین حیوان در خانوادهٔ حیوانات جنگل شروع می‌شود. هریک از حیوانات فکر می‌کند مهربان‌ترین حیوان است. از این میان فقط خرگوش است که دیگری را به عنوان مهربان‌ترین حیوان معرفی می‌کند و در نهایت وقتی خود به عنوان مهربان‌ترین حیوان انتخاب می‌شود، هدیهٔ خود را بین همه تقسیم می‌کند. خوش‌بینی و خوش‌نی‍ّتی خرگوش و نوعدوستی او، الگوی جالبی از نظر رفتار اجتماعی برای کودکان و نوجوانان است و بیشتر کودکان، حتی کودکان خودبین و مغرور، رفتار خرگوش را مورد تمجید قرار می‌دهند. کتاب صیاد که با نام رهایی نیز چاپ شده، نمونه‌ای از همیاری و همفکری در جستجوی راه حل مناسب برای حل یک مشکل همگانی است. همیاری پرندگان در این داستان منجر به رهایی آنان از دام صیاد می‌شود. داستان‌های دیگری مانند هدیه‌ای برای بچه‌های کنار شط، کتابخانهٔ ما، و خمره نیز به نیازهای اجتماعی پاسخ می‌دهند.

این کتاب‌‌ها نمونه‌هایی از ادبیات کودکان هستند که فعالیت‌های اجتماعی و توانایی تطبیق و هماهنگی فرد با دیگران در حرکت‌های اجتماعی را تشویق می‌کنند.

نظر به اینکه توان همگامی با گروه و ارائهٔ راهکاری برای حل مشکلات گروهی در انسان احساس غرور و خودپنداری به‌وجود می‌آورد، داستان‌هایی که به مسائل اجتماعی می‌پردازند، به نیازهای مربوط به عزت‌نفس که از جمله نیازهای تعیین‌شده از طرف «مازلو» است، پاسخ می‌گویند. از طرف دیگر، فعالیت‌های گروهی، احساس امنیت اجتماعی را نیز تأمین می‌کند. بنابراین، این کتاب‌ها به نیازهای مربوط به ایمنی در هرم نیازهای «مازلو» نیز پاسخ می‌گویند.

۳) نیاز به دانستن و ارضای حس کنجکاوی

داشتن فکر فعال، خلاق و جستجوگر یکی از ویژگی‌های انسان‌های موفق در عصر متحول کنونی است. درصورتی می‌توان چنین ویژگی‌هایی را در کودکان و نوجوانان پرورش داد که امکان جستجوی پاسخ برای سؤال‌های بی‌شمار و کنجکاوی پایان‌ناپذیر آنان فراهم شود. ایجاد فرصت‌هایی برای تجربه، و آگاهی از تجربه‌های دیگران نیز راهی است برای ایجاد انگیزهٔ فکری، بیدارکردن حس کنجکاوی، و پاسخ به روحیهٔ کنجکاو آنان.

استفاده از کتاب‌های علمی در زمینه‌های گوناگون و متناسب با ویژگی‌های سنی و علاقهٔ آنان، به بسیاری از کنجکاوی‌های کودکان و نوجوانان دربارهٔ محیط اطراف و دلیل بسیاری از پدیده‌های طبیعی و روابط علّی پاسخ می‌دهد. کتاب‌های علمی ساده با مثال‌های ملموس و قابل درک، بخصوص اگر امکان عمل و آزمایش نمونه‌ها یا مشاهدهٔ آن‌ها وجود داشته باشد، یکی از مناسب‌ترین وسایل ارضای روحیهٔ کنجکاوی و نیز تقویت آن است. کنجکاوی در مورد پدیده‌های اطراف، که معمولاً به صورت سؤال‌های متعدد مطرح می‌گردد، باعث فعال‌شدن ذهن می‌شود. افرادی که دارای فکر فعال باشند قادر خواهند بود مشکلات زندگی را بهتر حل کنند؛ آنان افرادی مستقل هستند که معمولاً بهترین راه را برای حل مسئله‌ای که با آن روبرو می‌شوند، جستجو می‌کنند.

کتاب‌هایی مانند پدیده‌های جو‍ّ‌ی، آتشفشان‌ها، لایه‌های زمین، اختراعات، تکامل ماشین، هواپیما، مجموعه انتشاراتی علوم من، آب در کشورهای آسیا ـ اقیانوسیه، چرا چنین است، نقش و نگار، برای مطالعه مفیدند. از کتاب‌های مناسبی که به شرح حال مخترعان و دانشمندان می‌پردازند و شرح تلاش خستگی‌ناپذیر آنان برای ارضای حس کنجکاوی و اهمیت امید در راه رسیدن به هدف می‌باشند، نیز می‌توان یاد‌کرد. از آنجا که مطالعهٔ کتاب‌های علمی بخصوص کتاب‌های شرح حال علمی، نقش مهمی در شناخت استعداد و علاقه‌ها دارند، این گروه از منابع اطلاعاتی به نیازهای مربوط به خودشکوفایی پاسخ می‌دهند. ولی بسیاری از کتاب‌های علمی، مانند مجموعهٔ بدن انسان چگونه کار می‌کند؟ اطلاعاتی دربارهٔ نیازهای اصلی انسان (مانند این‌که تغذیه مناسب چیست و چگونه سیستم بدن را به کار می‌اندازد، بهداشت چگونه باید رعایت شود، و...) را در اختیار کودکان و نوجوانان قرار می‌دهند.

کسب چنین اطلاعاتی به معلومات آنان می‌افزاید و در فعالیت‌های اجتماعی، بهتر می‌توانند دانش خود را نشان دهند و این امر به عزت نفس آن‌ها می‌افزاید. بنابراین، این کتاب‌ها در سه سطح، به نیازهای فیزیولوژیک، خودشکوفایی و عزت نفس در «هرم نیازهای مازلو» پاسخ می‌دهند.

۴) نیازهای مذهبی

اعتقاد به خداوند، داشتن ایمان و الگوهای صحیح رفتاری و اعتقادی، نه‌تنها روش زندگی مناسب را به کودکان و نوجوانان می‌شناسانند، بلکه ارزش‌هایی را که لازمهٔ یک زندگی سالم است به آنان معرفی می‌کنند. بی‌اعتقادی به ارزش‌های صحیح زندگی باعث می‌شود نوجوانان معیارهای بی‌ارزشی را انتخاب کنند و درنهایت به سرخوردگی و پوچی در زندگی روآورند. کتاب‌هایی مانند تشنهٔ دیدار، کودکی من، سرگذشت حضرت محمد(ص)، ازجملهٔ کتاب‌های مفید در این زمینه هستند. مجموعه کتاب‌های قرآن و طبیعت که به تشریح پدیده‌های علمی از دیدگاه قرآن و رابطهٔ آن با خلقت توجه می‌کند، نیز از دیگر کتاب‌هایی هستند که به اثبات وجود خداوند و عظمت خلقت اشاره دارند. هدف در این مقالهٔ کوتاه، بررسی معیارهای انتخاب کتاب‌های مناسب نیست، ولی از آنجاکه کتاب‌های مذهبی باید ارزش‌ها و الگوی مذهبی را به کودکان و نوجوانان بشناسانند و ایمان را در آنان ایجاد و تقویت کنند، در صورتی که مناسب نباشند ممکن است صدمهٔ جبران ناپذیری به گرایش آنان به مذهب بزنند. بنابراین به چند خصوصیت عمدهٔ کتاب‌های مذهبی مناسب اشاره می‌شود.

کتاب مذهبی باید شخصیت‌های واقعی مذهبی را بشناساند، از تعصب به دور باشد، نثر ساده و شیوایی داشته باشد و تاحد ممکن به صورت غیرمستقیم و داستان‌گونه به بیان مطلب بپردازد، پدیده‌ها و مثال‌های آن دور از ذهن نباشند، در پرورانیدن ماجرا و ساخت و پرداخت آن و نیز در تصاویر و صفحه‌آرایی آن، استفادهٔ خوبی از هنر به عمل آید، و پیام‌های مذهبی با نیازها و شرایط اجتماعی روز هماهنگ باشند. از جمله کتاب‌هایی که این ویژگی‌ها را دارند به چند مورد دیگر نیز می‌توان اشاره کرد؛ مانند مجموعه داستان‌های بازگشت به زندگی، نماز فرشته، نذر، سحر و شب‌بوها، نماز، و شکوه شهادت.

از آنجاکه پذیرش الگوهای با ارزش در زندگی، درک مفهوم هستی و ایمان را در انسان تقویت می‌نماید و او را به خداوند نزدیکتر می‌کند، کتاب‌هایی که این اطلاعات را در اختیار قرار دهند، در ایجاد امنیت خاطر، آرامش فکر، و دور شدن نگرانی و اضطراب بسیار مؤثرند. بنابراین، این دسته از منابع و کتاب‌ها به نیاز مربوط به ایمنی در «هرم نیازهای مازلو» پاسخ می‌دهند.افزون بر آن، چون الگوهای صحیح رفتاری را در اختیار خواننده قرار می‌دهند، با استفاده از همانندسازی و تقلید، در رشد فکری و رفتاری او اثر دارند. رفتارهای صحیح اجتماعی، به کسب موقعیت‌های اجتماعی، خودپنداری و عزت‌نفس منجر می‌شوند. پس این کتاب‌ها به نیازهای مربوط به عزت‌نفس و خودشکوفایی نیز پاسخ می‌دهند.

۵) نیاز به ارتباط با طبیعت

تضاد در طبیعت در روحیهٔ انسان نیز وجود دارد. برای این‌که کودکان و نوجوانان بتوانند با تضاد درون خود مبارزه کنند و ناملایمات زندگی را بپذیرند، باید با طبیعت مأنوس شوند. کسانی‌که طبیعت‌گرا هستند معمولاً روحیه‌ای سالم و متعادل دارند، سختی و مبارزه را خوب تحمل می‌کنند، و بهتر با مشکلات روبرو می‌شوند. افزون برآن، طبیعت محل کشف بسیاری از رمزهای خلقت است. آنچه را که کودکان و نوجوانان در کتاب‌های علمی می‌خوانند باید در طبیعت نیز تجربه کنند و بسیاری از شعارها و عقاید مذهبی را در طبیعت لمس کنند؛ در این صورت می‌توان انتظار داشت که آن‌ها را بپذیرند. بنابراین، افزون بر این‌که کودکان و نوجوانان باید ساعت‌هایی را در طبیعت بگذرانند، باید کتاب‌هایی را در رابطه با طبیعت، حیوانات و زندگی آن‌ها ـ پدیده‌هایی که دیدن آن‌ها به صورت عادی ممکن نیست ـ مانند زندگی جانوران در قطب، زیر دریا، یا رشد و نمو گیاهان را مطالعه کنند. داستان‌هایی که در طبیعت اتفاق می‌افتند و زیبایی‌های طبیعت را ترسیم می‌کنند یا خشونت طبیعت و راه‌های مبارزه با آن را نشان می‌دهند نیز تأثیر خوبی در انس‌گرفتن انسان با طبیعت و شناخت آن دارند. از جملهٔ این کتاب‌ها داستان شبان کوچک در غار است که زندگی در روستا و در میان حیوانات، در کوهستان، و نیز خشم طبیعت را نشان می‌دهد. قارقارک در مزرعه، زندگی روستایی و طبیعت روستا را به تصویر می‌کشد. کتاب موج، طوفان‌های سهمگین در ژاپن، و بیابان اطلاعات مناسبی در شناخت طبیعت و تضاد در آن در اختیار قرار می‌دهند.

توصیف زیبایی‌های طبیعت یا ناملایمات آن به خواننده کمک می‌کند به درک تضاد در طبیعت بپردازد. این درک، درحقیقت درک تضاد درون خود خواننده است، که او را با روحیهٔ حساس یا زمینه‌های زیبایی‌شناسی درون او آشنا می‌سازد و به گونه‌ای به خودپنداری و خودشناسی او کمک می‌کند. افزون بر آن، او را برای مقابله با مشکلات، توانمند می‌سازد. بنابراین، این نوع کتاب‌ها به نیازهای خودشکوفایی و ایمنی در «هرم نیازهای مازلو» پاسخ می‌گویند.

۶) نیاز به شناخت استعدادها و توانایی‌ها

بسیاری از افراد در بزرگسالی زمینه‌های علاقه و توانایی‌های خود را کشف می‌کنند. این افراد احتمالاً در دوران کودکی و نوجوانی فرصت شناخت و درنتیجه پرورش قابلیت‌های خود را پیدا نکرده‌اند. عدم شناخت استعدادها و علاقه و توانایی در بعضی از افراد موجب سرخوردگی و بروز بسیاری از ناملایمات اخلاقی و رفتاری می‌شود. افزون بر آن، بر اثر عدم شناخت، فرد در زمینه‌هایی فعالیت می‌کند که انگیزهٔ لازم را در آن‌ها ندارد و بنابراین، نمی‌تواند پویا باشد؛ توانایی و نیروی او به هدر می‌رود و برای خود و جامعه چندان مفید نخواهد بود. چه بسا که سرمایه‌گذاری برای آموزش این‌گونه افراد نیز بهره‌دهی لازم را نداشته باشد. برای پیشگیری از این مشکل، باید به کشف استعدادها و پرورش و بهره‌گیری از آن‌ها کمک کرد. به این منظور، باید کودکان و نوجوانان را در شرایطی قرار داد که خود و اولیای آنان به زمینه‌های مورد علاقهٔ آن‌ها پی ببرند و کشف کنند که چه فعالیتی مورد علاقهٔ آنان است یا چه نوع سرگرمی را ترجیح می‌دهند.

یکی از راه‌های شناخت زمینه‌های مورد علاقه، استفاده از کتاب‌های مناسب است. کودکان و نوجوانان را باید با انواع کتاب‌های سرگرمی آشنا کرد. از جملهٔ این منابع پرها، سنگ‌ها، هسته‌ها، دور ریختنی‌ها، بیکار ننشینید، آزمایش کنید، چرا چنین است؟ می‌باشند. مطالعهٔ شرح‌حال‌هایی که به‌صورت داستانی تهیه شده‌اند نیز به خواننده کمک می‌کنند تا به شناخت لازم از خود، علاقه‌ها و استعدادهای خود دست یابد، مانند شرح حال امیرکبیر، هلن کلر، ادیسون، مادام کوری، گالیله، و...

چون چنین کتاب‌هایی به شناخت علاقه‌ها و استعدادها کمک می‌کنند، توانایی پاسخگویی به نیازهای مربوط به خودشکوفایی در «هرم نیازهای مازلو» را دارند. افزون بر آن، با خواندن این‌گونه کتاب‌ها، بخصوص در مواردی که خواننده را تشویق به تمرین و انجام آزمایش‌ها، و درست‌کردن وسایل سرگرمی یا علمی می‌کنند، هماهنگی فکر و دست، مهارت‌های فیزیکی، و توانمندی در انجام فعالیت‌ها را در او تقویت می‌کنند. این توانمندی‌ها و دانش به‌دست‌آمده موجب خودپنداری و تقویت عزت نفس در او می‌شود و او می‌تواند خود را در زندگی اجتماعی بهتر نشان دهد. بنابراین، در پاسخگویی به نیازهای مربوط به عزت نفس نیز مؤثرند.

خلاصه‌ای از انواع نیازها و کتاب‌های مناسب برای پاسخگویی به آن‌ها در جدول زیر نشان داده می‌شود.

جدول تطبیقی نیازها و کتاب‌هایی که می‌توانند پاسخگوی این نیازها باشند

برای برخورداری از یک زندگی سالم، باید ضمن جلوگیری از بروز بسیاری مشکلات روانی، توانایی‌های فردی تقویت شوند. شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان در سنین مختلف و فراهم‌آوردن امکانات لازم برای پاسخگویی به آن‌ها، از بروز بسیاری از مشکلات روانی در کودکی و بزرگسالی جلوگیری می‌کند. دراین راستا، استفاده از ادبیات کودکان و نوجوانان یکی از راه‌های درمانی شناخته‌شده است. کتاب‌درمانی، ابزار مناسبی برای کسب تجربه و اطلاعات برای پاسخگویی به نیازهای گوناگون است. در صورت شناخت نیازها و شناخت کتاب‌های مناسبی که می‌توانند به نیازها پاسخ دهند و آن‌ها را ارضا کنند، ادبیات کودکان به رشد مناسب و متعادل کودکان و نوجوانان کمک می‌کند. شناسایی این کتاب‌ها و تطبیق آن‌ها با نیاز‌ها، یکی از وظایف متخصصان تعلیم و تربیت و ادبیات کودکان است. این کتاب‌ها باید به اطلاع عامهٔ مردم برسند تا استفاده از این ابزار همگانی شود و به سلامت روانی جامعه کمک کند. در ضمن، وجود سیاهه‌ای مناسب از این نوع منابع، خانواده‌ها را از سردرگمی برای جستجوی کتاب مناسب رها می‌سازد.

از طرف دیگر، چون ادبیات کودکان به طور غیر‌مستقیم به تربیت و پرورش کودکان و نوجوانان می‌پردازد، ابزار مناسبی برای کمک به کسانی است که نیازهای آنان ارضا نشده و به خودشناسی نرسیده‌اند و دچار مشکلات روحی هستند. کتاب‌های مناسبی که به مسائل عاطفی، اجتماعی یا مذهبی پرداخته‌اند، ابزاری هستند برای درمان فرد مضطرب، وحشت‌زده، نگران و گوشه‌گیر. او، با همانندسازی به شناخت ویژگی‌های شخصیتی خود می‌پردازد و از مشکلات رهایی می‌یابد. کتاب‌درمانی، یکی از راه‌های درمانی لذت‌بخش است که ارزش تجربه و کتاب را می‌شناساند و در تشویق به مطالعه مؤثر است.

بحث ارائه‌شده دربارهٔ انواع نیازهای کودکان و نوجوانان و ارضای آن‌ها توسط منابع خواندنی، به هر دو مورد فوق اشاره دارد. به عبارت دیگر، مطالعهٔ کتاب‌های متناسب با نیازها، نه‌تنها از بروز بسیاری از مشکلات روانی و شخصیتی در زندگی جلوگیری می‌کند، بلکه در صورت بروز آن‌ها چه‌بسا مشکل‌گشا نیز باشد. استفاده از کتاب به عنوان ابزاری برای پیشگیری از مشکلات و برای برخورداری از سلامت روانی و درمانی در برخی از دردهای روحی یا برای رفع برخی از مشکلات، باید مورد توجه کتابداران، روانشناسان، اولیای مدرسه و خانواده قرار گیرد. این روش به جای این‌که به بیان فایده‌های کتاب بسنده کند، بر کاربرد کتاب در زندگی تأکید می‌کند.

باید یادآور شد که ممکن است مسائل و مشکلاتی چند، روند استفاده از این ابزار را دچار مشکل سازند. از جمله به چند مورد زیر می‌توان اشاره کرد:

۱) بی‌علاقگی خواننده؛

۲) پرداختن به مسائل سطحی در کتاب؛

۳) نبود کتاب مناسب برای مشکلات یا نیازهای گوناگون؛

۴) نا آشنایی معرف و واسطه (والدین، کتابدار یا پزشک) با منابع مناسب، یا اطلاعات ضعیف آن‌ها نسبت به منابع؛

۵) نا آشنایی یا شناخت ناقص واسطه‌ها از نیازها یا مشکلات روحی کودک و نوجوان.

بنابراین، ضروری است افرادی که به عنوان واسطه بین کتاب و کودک و نوجوان فعالیت می‌کنند ویژگی‌های زیر را داشته باشند:

۱) کتاب‌دوست باشند و شناخت مناسبی از ویژگی‌های کتاب مناسب داشته باشند؛

۲) دارای تفکر تحلیلگر باشند و بتوانند برداشت عمیقی از محتوا و پیام (های) کتاب به‌دست آورند؛

۳) با روانشناسی کودکان و نوجوانان آشنا باشند و نیازهای سنین مختلف و مشکلات روحی آنان را بشناسند؛

۴) با روش‌های کتابخوانی و بحث و بررسی کتاب آشنا باشند و توانایی برگزاری جلسه‌های کتابخوانی را داشته باشند.

مسعود بهمن آبادی

دکتر مهری پریرخ[۱]

منابع

بابایی، محمود. مبانی نیازسنجی اطلاعات. اطلاع‌رسانی، دوره ۱۲، شماره۴، ۱۳۷۶.

حجازی، بنفشه. ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی‌ها و جنبه‌ها. تهران: روشنگران، ۱۳۷۴.

خمارلو (آهی)، توران. گذری در ادبیات کودکان. تألیف لیلی ایمن (آهی)، و مهدخت دوست‌آبادی، تهران: شورای کتاب کودک، ۱۳۵۲.

رحیمی نیک، اعظم. تئوری نیاز و انگیزش. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۷۴.

شعاری‌نژاد، علی‌‌اکبر. روانشناسی رشد. ویرایش ۵، تهران: اطلاعات، ۱۳۷۲.

شعاری‌نژاد، علی‌اکبر. ادبیات کودکان، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۴.

قربانی، ولی. بررسی نیازهای اطلاعاتی دانش‌آموزان دبیرستانی شهر مشهد و ارزیابی توانایی مجموعه کتابخانه‌ها در برآوردن این نیازها در سال تحصیلی ۱۳۷۹ـ ۱۳۷۸. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. مشهد. دانشگاه فردوسی مشهد. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، ۱۳۷۹.

مازلو، آبراهام. انگیزش و شخصیت. ترجمه احمد رضوانی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷.

Gladding, Samuel T. and Claire Gladding. "The ABCs of bibliotherapy for school counselors." School Counselor, Sep ۱۹۹۱, vol. ۳۹ (۱), p.۷-۱۲.

Hayes, janice S. and Kim Amer. "Bibliotheray: Using fiction to help children in two populations discuss feelings." Pediatric nursing. Jan/Feb ۱۹۹۹. vil. ۲۵ (۱). p. ۹۱-۹۵.

Shechtman, Zipora and Rachel Nachshol. "A school-based intervention to reduce aggressive behavior in maladjusted adolescents." Journal of Applied Developmental Psychology. ۱۹۹۶, vol. ۱۷. p.۵۳۵-۵۵۲.

۱. عضو هیئت علمی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد

(E-mail: [e-mail] )

۱. Gladding and Gladding, ۱۹۹۱.

۲. Catharsis

۳. Insight

۴. Borders and Paisley, ۱۹۹۲; Shechtman and Nachshol, ۱۹۹۶; Hayes and Amer, ۱۹۹۹; and Marlowe and Maycock, ۲۰۰۰.

۱. الکساندر ماری، نقل‌شده در: رحیمی نیک۱۳۷۴، ۱۰.

۲. Carl Rogers

۳. Erich Fromm

۴. Henry Alexander Mary

۵. Maslow