انعکاس امر قدسی در طبیعت

طبیعت به مثابه آفریده و آیت خدا در ادیان وحیانی جنبه قدسی دارد

دور زمانی است که انسان مدرن به قداست‌زدایی از طبیعت و اجزای آن دست یازیده است. تخریب محیط‌زیست از دوره رنسانس و با انقلاب صنعتی آغاز شد. در آن دوران، طبیعت که پیشتر جاندار و ذی‌شعور تصور می‌شد، از مقام قدسی خود تنزل پیدا کرد و تا حد ماشینی و ابزار بودن پایین آمد. (نصر، ۱۳۸۹) روزگاری بود که انسان‌ها در طبیعت و با طبیعت زندگی می‌کردند و درواقع طبیعت جزئی از زندگی آنها محسوب می‌شد. در آن زمان بود که کتب مقدس، روحی قدسی و معنوی برای طبیعت قائل بودند. طبق این متون، کل طبیعت نه‌تنها زنده که سرشار از قداست و معنویت بود.

در دین زرتشتی این باور وجود دارد که ماه فرشته یا ایزدی دارد که موکل آن محسوب می‌شود. این باور باعث شده ‌ این ستاره از قداست خاصی برخوردار شود. از این رو در کتاب‌های دینی زرتشتی مانند بندهش و خرده اوستا، بخش‌هایی به نیایش قمر زمین اختصاص یافته است. علت اهمیت ماه در بندهش به این خاطر است که براساس اعتقادی که در دین زرتشتی وجود دارد، ایزد یا فرشته موکل بر ماه باعث ازدیاد گوسفندان می‌شود. براساس این اعتقاد ماه ایزد موکل بر آب‌ها نیز بوده است. (مزداپور، کتایون، انتشارات اساطیربا همکاری مرکز گفت‌وگوی تمدن‌ها، ۱۳۸۳)

این امر نشان می‌دهد مردم آن دوران به ارتباط ماه با افزایش سطح آب دریاها و چشمه‌ها پی برده بودند و از این رو بارش باران را نیز نتیجه کارکرد ماه می‌دانستند. همچنین در خرده اوستا، در بخش ماه نیایش به ارتباط بین گاو که نزد زرتشتیان حیوانی سودمند بوده با ماه اشاره شده است. (ابوالقاسمی، محسن، انتشارات سمت، ۱۳۸۶) احتمالا این ارتباط به خاطر تشابه بین لکه‌های تیره بدن گاو با بخش‌های تیره سطح ماه بوده است. (لکه‌هایی که سهروردی آن را در آواز پر جبرئیل کلفی به روی ماه خوانده است) چراکه در ماه نیایش چنین آمده است: «ماه گاو چهر... را می‌ستاییم».

در ایران باستان، مردم نزد ایزد ماه بیش از هر ایزد دیگری نیاز می‌برده‌اند. آنها برای برآورده شدن حاجات خود برای فرشته ماه تخم‌مرغ نذر می‌کردند. این نذر به این علت بود که فرشته ماه حافظ رمه‌های گاو و گوسفند آنان بود و پرواضح است این حیوانات برای آن مردمان از ارزش و اهمیت زیادی برخوردار بوده است. از این رو قربانی کردن رمه‌ها برای ایزد ماه، امری ناپسند به شمار می‌رفت و فقط تخم‌مرغ نذر او می‌شد. (مزداپور، کتایون، انتشارات اساطیربا همکاری مرکز گفت‌وگوی تمدن‌ها، ۱۳۸۳) از طرفی این مردم بین گل نرگس و ماه رابطه‌ای قائل بودند و علت این پیوند و رابطه را تشابه از لحاظ شکل و رنگ این دو می‌دانسته‌اند. (همان) اما شاید پیوند بین ماه و گل نرگس به این خاطر بوده که آنها باور داشتند ماه در رشد گل نرگس و در کل در رشد همه گیاهان نقش داشته است. به این ترتیب ایزد ماه فرشته موکل بر آبی بود که از آسمان فرومی‌ریخت تا گیاهی که او آن را تحت حفاظت خود داشت، رشد کند و حیوانات سودمندی از قبیل گوسفند و گاو که آنها نیز تحت حمایت او بودند،‌ از این گیاهان استفاده کنند. از این روست که ایزد ماه را ایزدی می‌دانند که همیشه در کار است تا تمام‌ نیکی‌های عالم را به سمت و سوی آدمی هدایت کند. به همین دلیل است که در داستان فی‌حالة الطفولیة سهروردی آمده است که گاو دریایی شب هنگام از دریا بیرون می‌آید تا در زیر نور ماه چَرا کند. (نصر، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۰) چراکه نه‌تنها گاو تحت حمایت ایزد ماه است، بلکه حتی این ایزد ماه است که باعث رشد و نمو گیاهان می‌شود.

سهروردی از طریق ارتباط با زرتشتیان و مطالعه کتب آنها که بر اثر نهضت ترجمه دوره عباسیان از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده بود، با اندیشه‌های آنان آشنا گردید، به حکمت نهفته در دین زرتشتیان علاقه‌مند گشت و آرای آنان را وارد کتب خود کرد. (موحد ـ محمدعلی، انتشارات فراروان ۱۳۷۴) بنابراین طبق نظر وی، فرشتگان نه‌تنها موکل بر ماه که موکل بر تمامی ثوابت هستند. (نصر، ۱۳۸۲) این چنین سهروردی همراه و همگام قدما گردید تا نقش روح قدسی را نه فقط در طبیعت این جهان، بلکه در عوالم دیگر گوشزد کند.

از این رو احترام به ماه نزد گذشتگان صرفا به منزله پرستش کره خاکی‌ای نبوده که برای نخستین بار نیل آرامسترانگ بر آن قدم گذاشت و جای پای او به منزله مهر آدمی مبنی بر شناخت ماه شد. احترام پیشینیان ما برای ماه و دیگر اجرام آسمانی فقط به خاطر قداستی بود که این مردمان برای آنها قائل بودند. این در حالی است که در بینش ادیان وحیانی و بخصوص در اسلام که کامل‌کننده تمام‌ ادیان است، نشانه‌ای از پرستش یا نیایش ماه وجود ندارد؛ چراکه طبق معتقدات این ادیان، ماه و دیگر ستاره‌ها و سیاره‌ها صرفا آفریده خداوند واحدی هستند که خالق کل جهان آفرینش است.

در قسمت‌های مختلفی از قرآن، خداوند نه‌تنها به ماه بلکه به دیگر عناصر طبیعت قسم خورده است. این امر نشان‌ می‌دهد همه آفریده‌های خداوند از ارزشی والا برخوردارند، زیرا امر قدسی خداوند در کل جهان سریان دارد.

به‌‌رغم آن‌که در چند صد سال گذشته شاهد بوده‌ایم، انسان به علت خودمحوری و بی‌توجهی نسبت به طبیعت آن را تخریب کرده است، ادیان ـ و بویژه اسلام ـ موضع مشخصی در حفظ محیط‌زیست داشته‌اند.‌ آنها با قدسی انگاشتن جزء‌جزء طبیعت سعی در احیای آن داشته‌اند. از این روست که در گوشه و کنار دنیا، زمزمه‌های پیروان ادیان مختلف را می‌شنویم که قصد دوباره جان بخشیدن به امر قدسی طبیعت را دارند.

منابع:

۱ـ داغ گل سرخ و ۱۴ گفتار دیگر درباره اسطوره، کتایون مزداپور، انتشارات اساطیر با همکاری مرکز گفت‌وگوی تمدن‌ها، ۱۳۸۳.

۲ـ راهنمای زبان‌های باستانی ایران، محسن ابوالقاسمی، جلد اول، انتشارات سمت، ۱۳۸۶.

۳ـ مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و تحشیه و مقدمه: سیدحسین نصر، جلد سوم، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۰.

۴ـ سه حکیم مسلمان، سیدحسین نصر، احمد آرام، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲.

۵ـ دین و نظام طبیعت، سیدحسین نصر، محمد حسن فغفوری، انتشارات حکمت، ۱۳۸۹.

۶ـ سرچشمه‌های حکمت اشراق، صمد موحد، انتشارات فراروان، ۱۳۷۴.

هما شهرام‌بخت