طب مکمل مبتنی بر شواهد یا طب مکمل مبتنی بر شارلاتانیسم

باید طب مکمل را از دریچه علم و متدولوژی مبتنی بر شواهد نگاه کنیم

در چند وقت اخیر بحث‌های زیادی درباره اثربخشی یا بی‌اثربودن روش‌های درمانی طب مکمل صورت گرفته و مطالب زیادی هم درباره داروهایی که در طب مکمل مورد استفاده قرار می‌گیرند، بیان شده است. به نظر من، یک دارو صرف‌نظر از شیمیایی یا گیاهی بودن، از مولکول‌هایی تشکیل یافته که اثربخشی خاصی دارند؛ بنابراین تفاوتی نمی‌کند که این ماده، یک ماده شیمیایی، معدنی یا گیاهی باشد. آنچه مهم است، آن است که این دارو باید یک روند خاص را طی کند تا بتواند مورد تاییدجوامع علمی قرار بگیرد....

نکته دیگری که باید به آن اشاره کنم، آن است که باید بین شارلاتان‌بازی‌های موجود در بازار طب سنتی ایران و طب مکمل مبتنی بر شواهد، افتراق قایل شویم؛ چرا که شارلاتان‌بازی‌ها، می‌توانند در همه زمینه‌های پزشکی وجود داشته باشد. پس هر چیزی که پروسه علمی را طی نکند، می‌تواند به این آفت دچار شود.

● مراحل مطالعاتی باید طی شوند

نباید به صورت متعصبانه به داروهای گیاهی و طب مکمل نگاه کنیم. به عنوان مثال، برای درمان آلزایمر داروهایی چون ریواستاگمین، گالانتامین یا دونپزیل مورد تایید اداره نظارت بر غذا و داروی آمریکا (FDA) هستند. بسیاری از نورولوژیست‌ها نمی‌دانند که گالانتامین یک داروی گیاهی است و ماده موثر آن از «لاله اروپایی» استخراج شده، اما این خیلی مهم نیست، چرا که الان این ماده، دارو است و مراحل مطالعاتی قبل از بالینی و سه مرحله بالینی را طی کرده و مورد تایید FDA قرار گرفته است. تحقیقات پس از عرضه آن به بازار دارویی هم روی آن انجام شده و اکنون در بسیاری از کتب مرجع علمی نام آن را می‌بینیم.

از سوی دیگر به مثالی که چندی پیش در کشورمان رخ داد توجه کنید: چندی پیش در یکی از دانشگاه‌های ایران ادعا شد دستگاهی ساخته شده که می‌تواند جایگزین جراحی‌های چشم باشد، اما پس از مدتی مسوولان دانشگاه مربوطه، آن را انکار کردند. پس این‌گونه مسایل غیرعلمی و بیشتر تبلیغاتی می‌توانند درباره گیاهان دارویی، هیپنوتیزم، انرژی درمانی، جراحی‌ها و... هم مطرح باشند، بنابراین مهم‌ترین نکته‌ای که می‌خواهم در این مقاله به آن اشاره کنم، آن است که طب مکمل را از دریچه علم و متدولوژی مبتنی بر شواهد نگاه کنیم.

● مشکلات پیش رو

چند اشکال در زمینه طب گیاهی در کشور داریم که باید سعی کنیم آنها را برطرف کنیم. در گذشته ما طب سنتی بسیار قدرتمندی داشتیم. رازی و ابن‌سینا مطالب زیادی به دنیا در این زمینه ارایه کرده‌اند. در همه کشورهای دنیا با معیارهای طب امروزی، روی موارد طب سنتی خودشان آزمایش کرده‌اند و کارهای تحقیقاتی انجام داده‌اند و موارد درست و کاربردی آنها را با متدولوژی علم روز استخراج نموده‌اند. پس بازنگری طب سنتی با متدولوژی طب جدید، رویکرد درستی است که بسیاری از کشورها آن را مبنا قرار داده‌اند. این کار به وفور در چین هم اتفاق افتاده است.

به عنوان مثال در انگلیس برای آنکه کسی بخواهد مدرک دوره MBBS (مدرک پزشکی ۵ ساله بدون دوره انترنی) بگیرد، حتی می‌تواند طب چینی بخواند. ما تنها اتکا کرده‌ایم به این کلام که ابن‌سینا و رازی دانشمند بزرگی بوده‌اند، اما متاسفانه روی کارهای آنها فعالیتی نکرده‌ایم. مشکل دیگری که در این زمینه وجود دارد، این است که گاهی اوقات گیاهی که ابن‌سینا می‌گفته فلان چیز است با فلان اسم، الان نام آن عوض شده است و حتی شاید با نام دیگری شناخته می‌شود. در حال حاضر این وظیفه مهم و خطیر محققان، پژوهشگران و اساتید رشته‌های گوناگون همچون فارماکوگنوزیست‌ها/ فارماکولوژیست‌ها و پزشکان است که این مسایل را بررسی کنند.

● شواهدی برای طب مکمل مبتنی بر شواهد

▪ گیاه اسطوخودوس:

ابن‌سینا مدعی بوده که اسطوخودوس برای درمان افسردگی‌های نوع مالیخولیا موثر بوده است. در طب سنتی ایران هم بیان شده که این دارو، آثار آرام‌بخشی و ضد افسردگی دارد. گروه تحقیقاتی ما یک کارآزمایی بالینی تصادفی سازی شده (RCT) روی این گیاه و آثار آن بر بیماران مبتلا به افسردگی ماژور (MDD) انجام دادند. در این مطالعه نشان داده شد که اسطوخودوس به تنهایی در این بیماران داروی موثری نیست، اما وقتی آن را به TCA اضافه می‌کردیم، مقداری اثر آن را زیاد می‌کرد. پس در این مطالعه نشان داده شده که این ادعای طب سنتی ایران درست نیست و این یک نتیجه منفی است. اتفاقا این مطالعه در یک مجله خوب روان‌پزشکی هم به چاپ رسید، چون یک رویکرد و نگرش علمی به طب سنتی و مستند کردن آن بوده است. این یک نمونه از طب سنتی ایران بود که وقتی به بوته آزمایش گذاشته شد، مشاهده شد که اثربخشی ادعا شده را ندارد.

▪ زعفران: در طب سنتی ایران زعفران به عنوان بالا برنده خلق و نشاط‌آور معرفی شده است. در بسیاری از نسخ طب سنتی برای افسردگی‌ها، زعفران جایگاه ویژه‌ای دارد. ایران هم بزرگ‌ترین صادرکننده زعفران در دنیا است. شاید زعفران جزو معدود داروهای گیاهی ایران باشد که مراحل دارویی را پله‌پله طی کرده است. در ابتدا در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، آقای دکتر حسین‌زاده و همکارانش در مطالعات قبل از بالینی ثابت کردند که زعفران آثار ضدافسردگی در حیوانات دارد. سمیت این گیاه هم مشخص شد. در ادامه در مرکز تحقیقات روان‌پزشکی روزبه، شش RCT روی آن انجام شد ( مقایسه با دارونما، مقایسه با فلوکستین، مقایسه با ایمی‌پرامین و...) که نشان دادندکه در موارد متوسط و خفیف، زعفران آثار ضدافسردگی دارد.

اگر امروزه به مرورهای نظام‌مند (Systematic Reviews) یا کتب روان‌پزشکی در مورد افسردگی در دنیا نگاه کنیم، می‌بینیم که زعفران به درمان‌های دارویی اضافه شده است. در حال حاضر در فرانسه زعفران به عنوان درمان مکمل ضدافسردگی به بازار عرضه شده است. این یک مثال از ادعای طب سنتی است که پله‌پله مراحل تحقیقات را طی می‌کند و کم‌کم به کتب پزشکی وارد می‌شود و مورد استقبال جامعه پزشکی قرار می‌گیرد، بنابراین الان دیگر پزشکان فرانسوی به داروی سافرامین که از زعفران تهیه شده، با دید منفی نگاه نمی‌کنند و از آن مانند سایر داروها استفاده می‌کنند.

دکترشاهین آخوندزاده - استاد گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران