زنان در تاریخ سیاسی معاصر محترم اسكندری

محترم اسكندی ۱۲۷۴ ـ ۱۳۰۳ ش دختر شاهزاده علیخان «محمد میرزا اسكندری», در سال ۱۲۷۴ شمسی در یكی از خانواده های اشرافی تهران متولد شد پدرش یكی از شاهزادگان قاجاری و از بنیانگذاران «انجمن آدمیت» بود

محترم اسكندی (۱۲۷۴ ـ ۱۳۰۳ ش) دختر شاهزاده علیخان «محمد میرزا اسكندری»، در سال ۱۲۷۴ شمسی در یكی از خانواده‌های اشرافی تهران متولد شد. پدرش یكی از شاهزادگان قاجاری و از بنیانگذاران «انجمن آدمیت» فرخ‌زاد، پوران: كارنمای زنان كارای ایران از دیروز تا امروز، نشر قطره، تهران، ۱۳۸۱؛ و دانشنامه زنان فرهنگساز ج ۱ ص ۲۰۰ و ۲۰۱ و از موسسین «لژ فراماسونری»«فری ماسون» (Freemasonary) یعنی بنای سنگتراش. پیدایش این واژه به قرون وسطی بر می‌گردد. یهودیان آواره و بی‌وطن در اروپا كه شغل بنایی داشتند، برای كمك به همدیگر و در انحصار گرفتن این حرفه، گروههایی را تشكیل دادند و شاگردانی از بین خودشان انتخاب كردند و در محل مخصوصی كه بعداً به «لژ» (lodge) معروف شد به تعلیم آنها پرداختند آنان برای مخفی نگه‌داشتن این فنون و شناسایی همدیگر از اشاره‌هایی استفاده می‌كردند و برای خود درجاتی قایل بودند مثل شاگرد بنا، استاد بنا و استاد بزرگ. بعدها در اواسط قرن چهاردهم برای خود قانونی‌وضع كردند و اصل برابری، برادری و آزادی را شعار خود قرار دادند. لژها را به شكل معبد حضرت سلیمان درست كرده و در جلسات خود كلماتی از تورات می‌خواندند. تا سال ۱۷۱۷ میلادی، فراماسون با مذهب یهودی فعالیت داشت. اما در ۲۴ ژوئن ۱۷۱۷ چهار لژ در انگلستان دورهم جمع شدند و لژ بزرگ لندن را تأسیس كردند. مردم با مذاهب مختلف در آن راه یافتند. فراماسونری با شعار آزادی، برابری، برادری و جهان وطنی به جنگ وطن خواهی رفت اما به محض اینكه در سال ۱۹۴۸ میلادی در اسرائیل مستقر شد، رفته رفته از این شعار كناره‌گیری كردند، زیرا نمی‌توانستند شعارهای بی‌وطنی و یا جهان وطنی را تبلیغ كنند. (صادقی نیا، ابراهیم: فراماسونری و جمعیتهای سری در ایران، ۱۳۷۷، ص ۱۲). ترویج لیبرالیسم و سكولاریسم و خردگرایی از مهم‌ترین اهداف این تشكل بود. فراماسونرها سعی در توجیه استعمار داشتند و یا سعی می‌كردند جا پاهایی در كشورهای مستعمره ایجاد كنند. آن‌ها برای تداوم اشغال در یك كشور مستعمره تعدادی از اتباع شاخص و قدرتمند كشور مستعمره را به عضویت لژهای خود در می‌آوردند و از آنها حمایت می‌كردند مثلاً آخوند زاده معتقد بود كه اگر می‌خواهید از ستم استبداد آزاد شوید چاره‌ای ندارید جز آنكه فراماسون شوید (موسی حقانی: فراماسونری در ایران و جهان، خراسان، ۱۹/۶/۷۹) در ایران بود. شیخ الاسلامی، پری: زن در ایران و جهان، چاپخانه مازگرافیك، ۱۳۵۱، ص ۱۴۴. اگرچه شیخ الاسلامی معتقد است كه ایشان از مؤسسان جمعیت آدمیت بوده است ولی اسماعیل رائین او را از اعضای مجمع آدمیت به ریاست عباسقلی خان می‌داند. (رائین، اسماعیل: انجمن‌های سری در انقلاب مشروطیت، سازمان چاپ و انتشارات جاویدان، چاپ دوم، تهران، ۲۵۳۵ شاهنشاهی، ص ۶۸) و از آنجایی كه در منابع تاریخی چیزی به نام جمعیت آدمیت ثبت نشده بلكه آنچه وجود داشته ابتدا جامع آدمیت و بعدها مجمع آدمیت بود لذا احتمال دارد كه مراد او همان جامع آدمیت باشد چراكه بسیاری از اعضای جامع آدمیت بعدها عضو مجمع آدمیت شدند. انجمن آدمیت قبل از انقلاب مشروطه شناخته شد ولی بعد از انقلاب مشروطه به نام «انجمن حقوق» تشكیل گردید و مجله حقوق را انتشار داد.(بامداد، بدرالملوك: زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید، ج ۱ ص ۴۷)

خواندن و نوشتن را در خانه و نزد پدر فراگرفت و سپس به نزد مرحوم میرزا علی محمد محققی به تكمیل زبان فرانسه و ادبیات و تاریخ پرداخت. بعد ها با استادش(میرزا علی محمد خان) ازدواج كرد.بامداد، همان، ج ۱ ص ۴۶ و ۴۷ محترم اسكندری در سال ۱۳۰۳ (ه.ش) هنگام عمل جراحی روی استخوان ستون فقرات چشم از جهان فروبست. همان، ج ۱ ص ۵۹

● گرایش‌های فكری و اعتقادی‌

پدر محترم اسكندری از اعضای برجسته و از مؤسسان لژ فراماسونری در ایران بود شیخ الاسلامی، همان، ص ۱۴۴. او سال‌ها قبل از مشروطه به همراهی سلیمان میرزا اسكندری و یحیی میرزا، «انجمن آدمیت» را تاسیس كرده بود، محترم اسكندری نیز از همان اوان طفولیت در جلسات آنها شركت می‌كرد، بامداد، همان، ج ۱، ص ۴۷ و به لحاظ فكری و عقیدتی كاملاً تحت تأثیر اعضای انجمن آدمیت قرار داشت؛ «مجمع آدمیت» تحت تأثیر شدید افكار میرزا ملكم خان ارمنی و فراماسونر «بلنت» مصرشناس و سیاستمدار انگلیسی از زبان ملكم نقل می‌كند «از راه تحصیل... كیفیت ترتیب و تنظیم انجمن‌های مخفی و سری و تشكیل محافل فراماسونری را آموختم.... و از این جهت نقشه عمل خویش را در لفافه دین كه با روحیات مردم ایران سازگارتر بود پوشیدم و چون به كشور خود بازگشتم بزرگان پایتخت و دوستان خودم را كه احساس احتیاج به اصلاح ملل اسلامی می‌كردند پیش خواندم و به ذیل شهامت و شرافت معنوی ایشان دست توسل زدم.» (طباطبائی، محیط: مجموعه آثار میرزا ملكم خان (بی‌تا). یكی از كارهای ملكم خان كشاندن پای استعمار غرب به ایران بوده است. (تیموری، ابراهیم: عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، ۱۳۶۳، ص ۱۰۲) وی به عنوان مشاور سپهسالار در سال ۱۲۹۰ هجری قمری به سمت وزیر مختار ایران در لندن منصوب و روانه انگلستان شد و به دنبال آن ناصرالدین شاه، میرزاحسین خان سپهسالار و دیگران به اروپا رفتند. ره‌آورد این سفر بدنامی برای ملكم بوده و علت آن نیز، بهم خوردن قرارداد رویتر بود كه میرزا حسین خان و ملكم در انعقاد آن نقش مهمی ایفا كردند. (اصیل، حجت‌الله: زندگی و اندیشه میرزا ملكم خان ناظم‌الدوله، ۱۳۷۶، ص ۳۱)، به موجب این قرارداد امتیاز بهره‌برداری از تمام خطوط ایران به مدت هفتاد سال به جولیوس رویتر یهودی كه به تابعیت بریتانیا درآمده بود، داده شد. (محمود، محمود: تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹، جلد سوم‌(بی‌تا) ص ۱۰۱۰) شكل گرفترك: رائین: اسماعیل، همان، ص ۴۶ تا ۵۲ و به ترویج اندیشه‌های لیبرال و سكولار مبتنی بر نوعی ملی‌گرایی پرداخت. موسسان این لژ (مجمع آدمیت) عمدتاً از اساتید مدرسه «الیوسن» اسرائیلی بودند. به تدریج افرادی همچون تقی‌زاده و فروغی و حكیمی و اردشیرجی و یپرم خان ارمنی و حیدرخان عمو اوغلی به عضویت این انجمن درآمدند.

مهم‌ترین ویژگی‌ فكری فراماسونها كه سهم عمده‌ای در كودتای ۱۲۹۹ رضاخانی داشتند، اسلام ستیزی و ملی‌گرایی افراطی یعنی «شوونیزم» بود.نجفی، موسی و موسی فقیه حقانی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، چاپ دوم، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۱ ص ۳۱۰

محترم اسكندری در چنین فضایی، به فرهنگ و الگوهای فرهنگی غرب شدیداً گرایش پیدا كرد. اسكندری در سخنرانی روز دهم بهمن ۱۳۰۱ (ژانویه ۱۹۲۳ م) كه در حضور جمعی از بانوان ایراد كرد ضمن تجلیل از ترقیات و اختراعات محیر العقول اروپا، و در حالی‌كه شدیداً متأثر شده بود تشابه ظاهری زن ایرانی به زن غربی را منشاء ترقی ملت ایران معرفی كرد، و از زنان ایرانی خواست كه به او بپیوندند و تشكیل انجمن و جمعیت بدهند تا بتوانند فرهنگ زنان اروپایی را در جامعه زنان ایرانی رواج دهند. ر.ك: شیخ الاسلامی ص ۱۵۰ و ۱۵۱

● اهم فعالیتهای سیاسی اجتماعی محترم اسكندری‌

فعالیت سیاسی و اجتماعی اسكندری، از جریان انقلاب مشروطیت آغاز شد و به زودی به یكی از پیشتازان جنبش تجدد طلبی نسوان در دهه ۱۹۲۰ تبدیل شد.

آفاری، ژانت: انجمن‌های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه، ترجمه: دكتر جواد یوسفیان ص ۲۷ به طور كلی اهم فعالیت‌های محترم اسكندری را می‌توان در چند محور بررسی كرد:

۱ ) تأسیس و رهبری جمعیت نسوان وطنخواه:

بعد از انقلاب مشروطه، محترم، با عده‌ای از زنان تجدد طلب تماس گرفت و در سال ۱۹۲۲ م (۱۳۰۱ ش)، جمعیتی به نام «جمعیت نسوان وطنخواه» كه دارای گرایش سوسیالیستی بود پدید آورد.آفاری، همان در كنار شركت در جمعیت نسوان، به انتشار نشریه‌ای دست زد كه «زنان میهن» نام داشت و در واقع ارگان انجمن «نسوان وطن خواه» بود.فرخ زاد، همان، ج ۱ ص ۲۰۰ و ۲۰۱

این جمعیت را عده‌ای از بانوان فرنگی مآب و تجددطلب كه اكثراً دارای تحصیلات غربی بودند، تشكیل دادند و بانوانی دیگر كه افراد خانواده یا همسرانشان افكار چپ داشتند در به ثمررساندن و راهبری جمعیت مؤثر بودند. ر.ك: شیخ الاسلامی، همان، ص ۱۴۴. همچنین برخی از بنیانگذاران و اعضای جمعیت نسوان وطن‌خواه ایران مانند شاهزاده خانم‌ها: محترم اسكندری، ملوك اسكندری و مهرانگیز اسكندری، به خانواده‌هایی تعلق داشتند كه مردان آن‌ها به اندیشه‌های سوسیالیستی متمایل بودند و پیشینه عضویت در احزاب چپ داشتند.(بامداد زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید، ج ۲ ص ۲۸) در بدو تأسیس، محترم اسكندری، از سوی دیگر اعضا به ریاست جمعیت برگزیده شد. اعضای هیئت رئیسه این جمعیت عبارت بودند از نورالهدی منگنه، فخر آفاق پارسا، فخر عظمی ارغون، عادل، مستوره افشار، صفیه اسكندری، و... بامداد، همان، ج ۱ ص ۴۷ بنیانگذاران و اعضای این جمعیت مانند دیگر تشكل‌های زنان در عصر مشروطه از خانواده‌های اقشار متوسط و بالای جامعه ایران بودند.

از اعضای جمعیت نسوان وطن خواه ایران می‌توان به كبری چنانی، مهرانگیز اسكندری، طویس بقایی، عفت الملوك و نظم الملوك خواجه نوری، فخر عظمی ارغون، هایده مقبل، توران افشار، اختر السلطنه سیادت، آصف الملوك، عشرت الزمان، آصف اختر السلطنه، فروهر فرخ لقا، هدایت، نصرت الزمان مشیری، ملكه فاتحی، عالیه خانم و... اشاره كرد. خسروپناه، محمد حسین: هدفها و مبارزات زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، ص ۱۸۶

▪ فعالیتهای جمعیت نسوان وطن خواه را می‌توان به شرح زیر تقسیم‌بندی كرد:

۱ ـ ۱) اجرای مراسم سخنرانی. این جمعیت هركجا عده‌ای از زنان و دختران اجتماع می‌كردند مثلاً در مهمانی‌ها و جشن‌های مدارس، اعضای جمعیت نطق كرده و زنان را به شورش در قبال وضع فرهنگی حاكم بر جامعه خویش تشویق می‌نمودند. ر.ك: بامداد ج ۱، ص ۴۸

«نورالهدی منگنه»، سخنگو و منشی اول جمعیت نسوان وطن خواه درباره فعالیت‌های تبلیغی جمعیت می‌نویسد: هر هفته سخنرانی‌هایی ترتیب داده می‌شد، و با ارسال دویست سیصد كارت، خانم‌ها را برای شركت در جلسه‌های سخنرانی دعوت می‌كردند. خاطرات نورالهدی منگنه، ص ۸۷

در این جلسات، با برشمردن پیشرفت‌های فنی و صنعتی اروپا، به حاضران گوشزد می‌شد اگر طالب رشد و سعادت هستند باید به غرب اقتدا كنند.شیخ‌الاسلامی، همان، ص ۱۵۰ و ۱۵۱

رضا رمضان‏نرگسی

---