دیدگاه های ابن خلدون درباره اقتصاد

اهمیت و جایگاه عبدالرحمن ابن خلدون دانشمند, جامعه شناس و مورخ و صاحب نظر در تاسیس نوعی علم الاجتماع بر اهل علم و نظر پوشیده نیست

اهمیت و جایگاه عبدالرحمن ابن خلدون دانشمند، جامعه شناس و مورخ و صاحب نظر در تاسیس نوعی علم الاجتماع بر اهل علم و نظر پوشیده نیست. او از دانشمندان مسلمان قرن هشتم و نهم هجری و متولد تونس بود و بخش مهمی از زندگی خود را در تونس، آندلس و مصر گذراند که در کشور مذکور به مقام قاضی القضاتی رسید؛ کتاب العبر فی دیوان المبتدی والخبر او که به مقدمه ابن خلدون معروف است از جمله شاهکارهای فکری و نظری در زمینه علوم انسانی به سبک جدید است و بالاخص در تاسیس علم توسعه جوامع بشری (علم عمران به قول خودش) پیشگام جامعه شناسی مدرن چندین قرن قبل از موجودیت آن توسط سن سیمون و اگوست کنت محسوب می شود.

این کتاب عظیم که مقدمه ای بر علم تاریخ است بیش از ۱۲۰۰ صفحه را در دو جلد شامل می شود که به زبان عربی است و ترجمه فارسی آن توسط دکتر محمد پروین گنابادی نشر شده است. این کتاب ابعاد مختلفی دارد که برخی مانند محسن مهدی آن را نوعی فلسفه تاریخ تلقی کرده اند و بعضی مانند ایو لاکوست موسس علم تاریخ و هم طراز توسیه دانسته اند. اما تعریفی که او از علم مورد نظر خود کرده و آن را علم عمران بشری نامیده، به تعاریف امروزین جامعه شناسی و در معنای وسیع آن بسیار نزدیک است.

باب پنجم از کتاب نخست این اثر به مساله اقتصاد و معاش اختصاص یافته و ابعاد مختلف حیات اقتصادی جوامع به بیانی منطقی و زبانی علمی توضیح داده شده است. بحث مالکیت، معاش، رزق، محصول، نیازمندی های اقتصادی انسان، ارزش کالا، ارزش مصرف و ارزش مبادله، سرمایه، کار، تولید، مصرف و صادرات و واردات، احتکار و آسیب های نابسامانی های اقتصاد در عمران جوامع و موضوعاتی نظیر حسابرسی و مالیات و توزیع ثروت و غیره مورد توجه و امعان نظر او قرار گرفته است. در این مقاله سعی شده است ابن خلدون از این دیدگاه مورد بررسی قرار گیرد و گوشه ای از اندیشه و دانش او ارائه شود.

● روابط اقتصادی و مالکیت

در مقدمه به طور کلی سه نوع مالکیت را می توان مشخص کرد؛مالکیت مطلقه و حقیقی، مالکیت عمومی، مالکیت خصوصی.

۱) مالکیت مطلقه

ابن خلدون کراراً در بسیاری از فصول کتاب مقدمه در مورد مالکیت مطلقه خداوند و این نکته که خداوند مالک و صاحب اختیار همه چیز و همه کس است یاد می کند. این نوع مالکیت از نوع مالکیت متعارف بشری نبوده و دارای وجوه مشخصه ای از قبیل دائمی بودن، ذاتی بودن، ثابت بودن و... است. «و خداوند وارث زمین و کسانی است که برآنند و او بهترین وارثان می باشد.» «و خدا روزی دهنده و صاحب قوت متین است.»

۲) مالکیت عمومی

این نوع مالکیت بر پدیده هایی تعلق می گیرد که بر مبنای آن افراد جامه به طور اعم مستقیماً حق بهره برداری و استفاده از آن را دارند.در این مورد می توان از ذخایر موجود در آب های دریاها، راه ها، استفاده از اراضی قابل بهره برداری، مراتع و چراگاه های عمومی، جنگل ها و... نام برد.«و یا اینکه روزی را از راه شکار کردن جانوران رمنده به دست می آورند و حیوانات مزبور را از خشکی یا دریا به دست می آورند.»همین طور اماکن خاصی که توسط دولت یا نمایندگان او جهت استفاده عموم مردم ایجاد شده است نیز شمول مالکیت عمومی یا عامه است از قبیل میادین، عدالتگاه ها، غسالخانه و...

۳) مالکیت خصوصی

نوع سوم مالکیت اشاره شده در مقدمه، مالکیت خصوصی است. در این نوع مالکیت افراد به صورت اختصاصی مالک اموال - اراضی و کالاهایی هستند و حقوق قانونی این اموال بدان ها تعلق می گیرد.«آن وقت مالک چنین املاکی از توانگرترین مردم شهر به شمار می رود و...» ابن خلدون به مالکیت خصوصی احترام گذاشته و از آن حمایت می کند.

وی تعدی به حریم اقتصادی انسان را «ستمگرانه» توصیف کرده می نویسد؛«تجاوز به اموال مردم آنان را از گردآوری مال و منال بازمی دارد و کسل و دلسردشان می سازد و در نتیجه فعالیت ها کم می شود و ارزاق می کاهد. بنابراین عمران و شکوفایی فقط با عدالت و دادگری تحقق می پذیرد و ظلم و ستم موجب فساد و زوال دولت می شود. واداشتن مردم به کارهای نادرست و بیگاری و خریدن اموال ایشان به نازل ترین قیمت و فروختن کالا به بالاترین قیمت به آنان از موارد ستمگرانه است.»

● کالا

همان گونه که در مبحث تعاریف گفتیم کالا عبارت از فرآورده هایی است که نیازمندی های مردم را برآورده می کند و انواع کالاهای ذکر شده در مقدمه به دو دسته عمده (بنا به تعریف ابن خلدون) تقسیم می شوند:

الف) کالاهای ضروری شامل مواد غذایی و کشاورزی از قبیل جو، گندم، حبوبات و...

ب) کالاهای تفننی شامل خورش ها، میوه ها، اثاث، ابزار، ساختمان ها، بناها و...

● گردش کالا

تولید عمده و غالب در مقدمه را تولیدات کشاورزی تشکیل می دهند که وی آن را طبیعی ترین و ساده ترین راه معاش می داند.سیستم توزیع به طریق سنتی و از طریق بازار انجام می شود.دولت در سیستم توزیع و نوسانات قیمت کالا نقش تعیین کننده داشته و خود جزیی از این سیستم را تشکیل می دهد.

● صادرات

شرایطی که ابن خلدون برای صادرات مقرر داشته به شرح زیر است:

۱) همگانی بودن کالا به نحوی که از سلطان تا توانگر و فقیر بدان نیازمند باشد.

۲) از نوع متوسط بودن کالا، چراکه در صورت گران بودن فقط افراد متمکن و اطرافیان دولت آن را خواهند خرید.

۳) صدور کالا به راه های دور و خطرناک چه اگر راه نزدیک و امن باشد صادرکنندگان زیاد و در نتیجه قیمت ارزان و منفعت ناچیز خواهد بود.

● قیمت کالا

ابن خلدون عرضه و تقاضا و نیز قدرت حاکمه را عوامل موثر در تعیین قیمت کالا می داند. عرضه کمتر کالا باعث ازدیاد قیمت آن در برابر بالا رفتن تقاضا است و همین طور اعمال نفوذ قدرت حاکمه از طریق احتکار یا خرید کالاها به قیمت ارزان و فروش آن به قیمت دلخواه نشان دهنده دخالت فاکتور «قدرت» در تعیین قیمت ها است.

«و دولت به احتکار کالا می پردازد و آنها را طبق نرخ دلخواه به تجار می فروشد، از این رو تاجر بازار کافی برای دادوستد کالاها با نرخ بالا نمی یابد.» ابن خلدون در باب پنجم از کتاب نخست به موضوع معاش (اقتصاد) و راه های کسب آن «از قبیل پیشه ها، هنرها و کیفیاتی که در پی آن روی می دهد» در چندین فصل می پردازد و ابتدا مساله نیازهای اساسی انسان به خوراک و پوشاک و سایر مایحتاج انسان را پایه و اساس زندگی اقتصادی خود تلقی می کند.به قول ایو لاکوست مواد و مسائل مندرج در مقدمه دارای اهمیت و بداعت مساوی نیستند.

به نظر او ابن خلدون برای عوامل اجتماعی بیش از سایر عوامل اهمیت قائل شده و در کنار آن به مسائل اقتصادی نیز توجه و عنایت کرده است. وی برخلاف علمای مسیحی معاصر خود که به مکتب اسکولاستیک تعلق داشتند مطالعه این مسائل را براساس اصول و قواعد مثبته انجام نداده و اقتصاد را از دریچه تحول و انتقال «اقتصاد بسته» به اشکال کامل تر و بازتر بررسی کرده است. اینچنین به مساله مالکیت توجه خاصی مبذول داشته و فصل مستقلی را به این مساله تخصیص داده است.

در فصل مذکور ابن خلدون به تحلیل مفاهیم بنیانی مانند مساله تمیز میان ارزش مصرف (استعمال) و ارزش مبادله (معاوضه) که در اقتصاد جدید (منجمله در نظریه ارزش مارکس) اهمیت فراوانی دارد توجه ویژه ای مبذول داشته است. همچنین در موضوع عرضه و تقاضا و تاثیر آن بر روی قیمت ها مطالب ارزشمندی بیان داشته است، در نهایت درباره ارزش کالا نظریاتی ابراز داشته و آن را براساس مقدار کار لازم برای تهیه کالا استوار کرده است.

ابن خلدون قرن ها قبل از اقتصاددانان جدید در اروپا این نکته را متذکر شده است که فلزات قیمتی به نفسه دارای ارزش خاصی نیستند بلکه وسایلی برای معاوضه کالا به حساب می آیند؛ «فلزات قیمتی وسایلی بیش نیستند که برای تهیه مایحتاج به کار می روند و کیفیت و درجه عمران باعث کاهش یا افزایش آنها می شود.»

● تقسیم کار و عوامل تولید

«تفاوت هایی که در آداب و رسوم ملل مختلف مشاهده می شود نتیجه چگونگی نوع معیشت هر یک از آن ملل است.» ابن خلدون با استفاده از شیوه قیاس وبا توجه به این اصل که سازمان تولید گروه های انسانی، فراهم کننده وسایل معیشت اجتماعات هستند، جوامع مختلفی را از نظر مذهب، نژاد و شرایط اقلیمی با یکدیگر مقایسه کرده است. این اقوام از جمیع جهات شبیه هم نبوده اما از جهت شیوه تولید با هم مشترک بوده اند و شیوه تولید تحولات بسیار مشابهی در جوامع مذکور به وجود آورده است.

انسان ها در اثر توسعه تولید و تقسیم کار از حالت ابتدایی به حالت پیشرفته تری تغییر وضعیت می دهند. همین تحول نهادهای اقتصادی و اجتماعی که در نتیجه توسعه تولید به وجود می آید یکی از اصول مهم مادی گری تاریخ محسوب می شود.

به طور خلاصه یکی از اصول اقتصادگرایی ابن خلدون عبارت است از وجود روابط نزدیک میان سازمان تولید، نهادهای اجتماعی، حیات سیاسی، نظام حقوقی، نظام عقیدتی و رفتار اجتماعی.ابن خلدون عوامل تولید را شامل منابع طبیعی، کار و سرمایه می داند که در نهایت به انباشت سرمایه و توزیع ثروت منتهی می شود:

۱) گروه هایی از مردم روزی را از راه شکار کردن جانوران رمنده به دست می آورند و حیوانات مزبور را در خشکی و دریا به دست می آورند یا از طریق حیوانات اهلی و با نگهداری آنها محصولاتی را که مورد نیاز مردم است استخراج می کنند مثلاً از چارپایان شیر، از کرم ابریشم، حریر و از زنبور، عسل به دست می آ ورند و از گیاهان بهره برداری می کنند و به کار کشت و درخت کاری می پردازند و کلیه این اعمال را کشاورزی می نامند.

۲) یا در موارد معینی تصرفاتی می کنند و آن را صنایع می نامند، مانند نویسندگی، نجاری، خیاطی، پارچه بافی و...

۳) یا با آماده کردن کالاها برای معاوضه و از طریق گردش دادن آنها در کشورها یا احتکار آنها و منتظر نوسان های بازار شدن انجام می یابد که آن را بازرگانی می نامند.

غلامعباس توسلی

---